|
Prof. Dr. Ismet Elezi |
E DREJTA ZAKONORE E LABĖRISĖ,
SHPREHJE E MĖNĒURISĖ POPULLORE DHE VLERAVE ETIKO-MORALE
- rreth librit tė prof. Ismet Elezit E drejta zakonore e Labėrisė -
Me librin E drejta zakonore e Labėrisė, prof. Ismet Elezi, ėshtė futur nė thellėsi tė historisė, kur Shqipėria nuk kishte as shtet, kur nuk kishte as ligje dhe kur, kryesisht, zonat malore, nė Jug e nė Veri, qeveriseshin nė venome, tė cilat gėzonin tė drejta tė veēanta e privilegje tė caktuara. Pikėrisht nė kėto kushte, autori, nė kėtė libėr shpjegon se lebėrit e zgjuar, ndjenė nevojėn e gjetjes sė asaj qė i bashkonte e i lidhte pėr tė bėrė njė jėtė normale, nė kushtet e asaj kohe, duke formuluar norma zakonore, sigurisht tė pashkruara, tė cilat i pranuan, si rregulla detyruese pėr banorėt e fshatit, madje tė gjithė krahinės.
Autori, duke studjuar e skeduar, pėr mė shumė se 25 vjet, literaturėn qė ka pėr Labėrinė, nė arkivin e Shtetit, nė arkivin etnografik tė Institutit tė Kulturės Popullore dhe nė arkivin e Historisė, duke eksploruar me ekspedita mbi 10 vjet nė 15 fshatrat e Kurveleshit, si zemra e Labėrisė, si dhe jo pak fshatra tė tjera tė kėsaj treve, ka ditur tė vjelė mendime e pėrvojė, qė nga i Ati i tij, xha Tahsini i mėnēur nė Fterrė, e gjer te normat zakonore, qė iu veshėn Papa Zhulit, qė ka jetuar nė Zhulat rreth viteve 1481, si dhe tek shartet e Idriz Sulit, njė burrė zakoni i Labėrisė jugore, nė shekullin e 19-tė, e deri te njerėz tė tjerė tė mėnēur anonimė, tė jo pak fshatrave tė Labėrisė. Njėherazi,me aftėsinė e seleksionimit shkencor, ka arritur tė japė njė thesar menēurie dhe njė pasuri tė vlerave etiko-morale, qė kanė qėnė nė bazė tė mėnyrės sė jetesės sė vetė Labėrisė nė shekuj me radhe, te cilat kanė shėrbyer dhe si njė motiv i brendshėm shpirtėror pėr tė mos iu nėnshtruar sunduesit tė huaj, motiv qė e ka bėrė Labėrinė tė jetė njė vatėr dominante nė historinė shekullore tė Shqipėrisė.
Pavarėsisht se prof. Elezi, nė kėtė studim, pėrfshin kryesisht periudhėn e shekullit tė 19-tė e deri nė ēerekun e parė tė shekullit tė 20-tė, mendimi pėrgjithėsues i tij ėshtė shtrirė nė njė kohė pa kufi, duke notuar, horizontalisht e vertikalisht, deri nė mbetjet e marrėdhėnieve fisnore e patriarkale e duke u pėrqėndruar nė mbi 100 vjet tė shekullit tė 19-tė e tė fillimit tė shekullit qė sapo lam pas. Vlerė e madhe ėshtė se, jo vetėm ėshtė i pari autor, qė zbuloi emėruesin e pėrbashkėt, tė pashkruar, tė mėnyrės sė jetesės, brez pas brezi e nė breza me radhė: nė Kurvelesh, Himarė - Bregdet, Lumi i Vlorės, Rrėza e Tepelenės dhe nė Rrėzomėn e Delvinės, por krahas kėsaj na jep dhe kulturėn e jetės nė atė zonė e nė atė kohė, duke vėnė nė themel tė saj, atė qė e cilėson E drejta zakonore e Labėrisė, duke gjetur dhe rrėnjėt e kėsaj tė drejte zakonore, nė dy burime kryesore: sė pari, nė mėnēurinė popullore e nė zgjuarsinė natyrale tė Labit, dhe sė dyti, nė Vlerat etiko-morale, po tė Labit, nė konceptin gjeografik e historik tė Labėrisė, si krahinė e madhe.
Po cila ėshtė e ku duket kjo mėnēuri, dhe kėto vlera etiko-morale, qė kur i lexon nė ketė libėr, tė ēojnė mendimin nė njė periudhė tė thellė nė Labėri?
Vetė e drejta zakonore ėshtė produkt i mėnēurisė sė burrave tė zakonit e lebėrve mėndjėhollė pėr tė jetuar nė normalitetin e kohės. Kjo mėnēuri nė kėtė krahinės pėrmban mendėsinė labe, qė duket nė mėndjen femėr e nė zgjuarsinė natyrale, si dhe nė kėshillėn e matur tė burrave tė Labėrisė, tė cilėn pleqtė e urtė e kanė treguar: nė kuvende, nė pleqėsitė e fshatit a tė krahinės, nė pjesėmarrjen aktive tė tyre, nė gjykime tė problemeve konkrete, nė vendime e nė marrėveshje tė pashkruara, ku formuloheshin sentenca, tė cilat ktheheshin nė norma tė detyrueshme nė fshat e deri nė krahinė. Burimet e kėsaj mėnēurie, autori, i ka parė, kryesisht nė marrėdhėniet familjare e martesore, organizimin shoqėror, tė drejtėn e pronėsisė dhe tė drejtėn e trashgimnisė, si dhe nė probleme tė tjera tė jetės nė Labėri.
Pra, themeli mbi tė cilėn ėshtė ngritur e drejta zakonore e Labėrisė ėshtė, sė pari, mėnēuria popullore, ose e thėnė ndryshe, mendėsia labe. Dhe sė dyti, e drejta zakonore e Labėrisė ėshtė njėherazi shprehje e vlerave etiko-morale tė vetė popullit tė Labėrisė. Kėshtu, Nderi, nė tė drejtėn zakonore tė Labėrisė, sipas kėtij studimi shkencor, ishte vlerė dhe virtyt i lartė vetiak e familjar, por dhe shoqėror, duke pasur njė kuptim tė gjėrė, e jo vetėm kur cenohej nderi familjar, por pėrfshinte dhe momentin: kur pėshtyhej, apo kur qėllohej me pėllėmbė a me shkop para tė tjerėve, kur akuzohej si gėnjeshtar a si shpifės, kur shkelte fjalėn e dhėnė, si edhe kur tradhėtonte mikun nė shtėpi apo kur i merrte armėn, e tjera.
Virtyti i nderit, shprehej nė normėn se ēdo njeri ka nderin e vet, se askush nuk mund tė preket nė nder, qė historikisht, siē shkruan autori nė kėtė libėr: ka patur njė fuqi tė pazakontė. Aqė shume ėshtė ēmuar nderi , sa kjo fjalė ka hyrė dhe nė rrėnjėn e fjalės magjike: Faleminderit, e formuar nga ngjitja, qė nuk shqitet, e dy fjalėve: fal+nder, me kuptim reciprok, dmth edhe unė tė falem me nderin tim ty, ashtu si dhe ti, mė falesh me nderin tėnd mua, semantikė qė nuk e gjėn tė paktėn as tek latinishtja e as tek greqishtja e lashte, apo dhe nė gjuhėt e sotme: tė anglishtes e frengjishtes, tė gjermanishtes e italishtes, apo tė rusishtes, pa e parė mė tej nė gjuhė tė tjera. (Krahasoni, ju lutem, pėr njė ēast nė mėndjen tuaj etimologjinė semantike tė fjalės: faleminderit, me: thanks, merci, danke, grazie, spasiva). Aqė shumė e ka ēmuar kėtė virtyt ky popull, sa qė, dhe urimin mė tė preferuar ka patur:shėndet e nder! dhe betimin me te forte,pėr nder, apo fjalėn e nderit, gjė qė shprehej dhe nė sentencėn: Mė mirė i vdekur e me nder, se sa i gjallė e pa nder.
Prandaj autori, konkludon se: Nderi dhe dinjiteti personal pėr malėsorėt, nė Veri e nė Jug, kudo ku jeton e banon shqiptari, ėshtė mbi tė gjitha ndėr vlerat mė tė larta shoqėrore. Kėto veti psiqike, nėnvizon prof. Ismet Elezi, e dallojnė atė nga popujt e tjerė (f. 33). Edhe pėr Jani Vreton, siē citon prof. Elezi: nderi ėshtė mė e vyera gjė. Prandaj, dhe nė Labėri, sipas tė drejtės zakonore, nė kėtė krahinė, nderi ka qėnė kėrkesė themelore pėr tė zbatuar, nė ēdo rast, drejtėsinė pėr tė gjitha problemet a ēėshtjet qė i kanė dalė labit nė jetėn e tij, ėshtė balanca kryesore e vlerėsimit tė njeriut.
Me nderin ėshtė lidhur ngushtėsisht dhe ndjesia e tė Drejtės, e shprehur nė formulimin: imja-imja, jotja-totja. Drejtėsinė labi nuk e ka pritur tia siguronin tė tjerėt, por e ka ndertuar atė sipas normės zakonore pėr tė qėnė zot i vetes e i pronės dhe pėr tė patur liri, nder, dinjitet, krenari, tė cilat nuk i donte tė cenuara, por tė plota e tė sakta.
Po me nderin e lidh autori, dhe virtytin e burrėrisė, tė fjalės sė dhėnė, tė, besa-besė , besa e burrit-pesha e gurit, burri kur jep fjalėn, ther djalėn, apo burrė ėshtė ai qė fal,, duke ēmuar kėshtu jetėn e njeriut. I tillė ėshtė dhe virtyti i mikpritjes, qė ka lidhje tė brendėshme psikologjike, gjithashtu me nderin e njeriut.
Duke shtjelluar kėto virtyte, ku ėshtė bazuar e drejta zakonorė e Labėrisė, Autori, nenvizon se kėto vlera, si bie fjala, besėn, mbajtjen e fjalės sė dhėnė, Labėria e njeh tė paktėn qė nga besėlidhja, e lidhur nė Progonat, nė 1846, kur besa ėshtė shfaqur dhe si njė institut juridik i tė drejtės zakonore tė Labėrisė. Ndėrsa Mikpritjen, prof. Ēabej, e cilėson si zakon i shenjtė i shqiptarit, Kadareja, thote se shqiptari e ka nderuar mikun, si hyjni dhe Naimi qė shkruan: Njeriu, qė ėshtė i uruar, mikun, e pret krahapur dhe e pėrcjell tė gėzuar, qė nė tė drejtėn zakonore tė Labėrisė normohet: nderi, i bėhet mikut, prof. Elezi e cilėson mikpritjen, si virtyt i ēmuar.
Por, menēuria labe, konkludon prof. Elezi, tė drejtėn zakonore tė Labėrisė, herė pas here, e ka reformuar e zhvilluar, sepse normat zakonore nuk janė tipar biologjik i njeriut, por shprehje e rrethanave tė caktuara. Prandaj dhe Labėria, duke mos i qėndruar statik a fanatik pandryshueshmėrisė sė normave e zakoneve tradicionale, ka ditur tė zbut ashpėrsinė e tyre, nė pėrshtatje me progresin ekonomik e shoqėror, jo vetėm tė Labėrisė, por dhe tė gjithė Shqipėrisė. Kjo sepse, burrat e kėsaj treve kanė qėnė, jo vetėm, siē i pėrshkruajnė vite mė parė, kronikanė tė huaj, kreshnikė tė rreptė e luftėtarė trima, por prof. Elezi argumenton se ajo(Labėria) ėshtė shquar dhe pėr njerėz tė urtė e tė mėnēur, krijues e interpretues, por dhe zbatues tė mirėnjohur tė sė drejtės zakonore. (f. 31.) Pėr kėtė dėshmojnė 6 kuvėnde tė burrave tė zakonit, qė nga 1846 e deri nė 1928, tė cilėt,(burrat e zakonit), konsideroheshin qė tė gjithė burra 400 drehem.
Gjithashtu, nė kėtė vepėr sqarohet idea se normat zakonore ruhen pėr aqė kohė sa nuk ekziston nė praktikė e drejta zyrtare-pozitive, pra, ligji dhe shteti, duke ruajtur ato tė drejta zakonore e vlera etiko-morale, qė nuk vijnė nė kundėrshtim me zhvillimin e shoqėrisė nė rrugėn e lirisė e tė civilizimit qytetar.
Pra, e drejta zakonore, duke qėnė shprehje e mėnēurisė
popullore dhe e vlerave etiko-morale tė vetė popullit tė kėsaj ane, ėshtė njėherazi dhe shprehje e ndjenjės sė lirisė e tė drejtės, tė identitetit krahinor e kulturor tė arbėrit e tė Arbėrisė, siē ėshtė emėrtuar kjo krahinė pėr shekuj me radhė.
Ky konkluzion argumenton se Labėria, ėshtė jo vetėm treva e trimėrsė, por njėherazi dhe treva e mėnēurisė, sepse trimėrinė pėr lirinė e vendit, historikisht, e kane nxitur tė mėnēurit, njerėzit e udhės sė diturisė. Prandaj, trimat janė vėnė nė ballė tė luftės, pavarėsisht se frytet e saj, kryesisht, i kanė pėrfituar politikanėt. Kėshtu, nė njerėn anė, menēuria ka frymėzuar trimėrinė, nga ana tjetėr, trimėria ka sjellė lirinė, e cila pėrsėri, ka zhvilluar diturinė.
Pėr zgjidhjen e konfliktit me pushtuesit, mėnēuria e dituria nė Labėri, ka ngritur mė kėmbė trimėrinė, pėr tė fituar lirinė, nderin e dinjitetin dhe pėr tė jetuar i sigurtė nė trojet e veta. Ndėrsa, konfliktet e mosmarrėveshjet brenda vetes, nė fshat e krahinė, kjo trevė nuk i ka zgjidhur, me anėn e forcės e tė dhunės, por me anėn e mėnēurisė popullore dhe diturisė intelektuale tė kohės. Ky mesazh, qė vjen deri nė ditėt tona, na kėshillon, aq mė tepėr nė kushtet e demokracisė pluraliste e tė globalizmit ndėrkombėtar, qė, zgjidhjen e problematikės aktuale, qė nga familja e deri nė shkallė vendi, ashtu si dhe marrėdhėniet pozite/opozitė, dhe ato ndėrkombėtare, ti zgjidhim vetėm me fjalėn e menēur e me mjetet e kulturės demokratike.
Nė pėrfundim, mund tė konkludohet, se, prof .Ismet Elezi, duke bashkuar menēurinė popullore me dijen e tij intelektuale, na ka dhėnė njė vepėr me vlerė historike, kulturore e juridike, jo vetėm pėr Labėrinė, por dhe pėr kulturėn e dijen juridike shqiptare.
Guro ZENELI
|