Territori i Fterrës, sipas morfologjisë, shtrihet në dy lugina: ajo e Fterrës në perëndim dhe ajo e Galishtit në lindje. Territori është malor dhe më pak kodrinor. Kuota më e lartë është maja e Lëpjetës në lindje 1596 m. mbi nivelin e detit dhe më e ulët në jug-perëndim në bashkimin e përroit të Langadhës me lumin e Fterrës 130 m. mbi nivelin e detit. Fshati ndodhet rreth kuotave 350 deri 400 m. mbi nivelin e detit.

Përgjatë luginës së Fterrës kalon rruga automobilistike Borsh- Fterrë -Kuç me gjatësi rreth 23 km. ( prej të cilave 9.5 km. brenda territorit ). Nga qendra e Fterrës dalin disa rrugë këmbësorësh, si rruga Fterrë-Çorraj, Fterrë-Qafa e Rrëmullës-Gurrë dhe Galisht si dhe Fterrë-Lug në drejtim të Golëmit.

Dy luginat e përmendura më sipër ndahen nga njëra-tjetra nga vargmali Lajthi-Gjothanas-Balash-Gargull me shtrirje veri-jug. Në të dy luginat ka burime të shumta uji, që sipas rrjedhshmërisë klasifikohen në burime dhe kroje. Më kryesore janë burimi i Ixorit, i Ngurrëzës, i Gjezhdanicës dhe ai i Langadhës (në luginën e Fterrës), i Gurrës në luginën Gurrë-Galisht si dhe ai i Vidhezës ne Galisht. Ujërat janë karstike dhe dalin në kontaktet e flishit të paleogjenit si shtresë ekranizuese me gëlqerorët. Të gjitha ujërat dalin në faqet lindore të luginave. Sasia e ujërave varion mesatarisht në vit nga disa litra në sekondë deri në rreth 600 litra /sek që ka burimi i Gjezhdanicës.

Sipërfaqja prej 25 km2 . është e mbuluar nga pemëtaria, pyjet dhe shkurret me gjelbërim gjithëvjetor.

Klima është mesdhetare me një ekuilibër të lagështirës, freskisë dhe temperaturës. Në vartësi të relievit dhe lartësisë së tij mbi nivelin e detit, dallohen mikrozona klimatike, të cilat ndikojnë në larminë e llojin e bimësisë dhe të gjallesave. Temperaturat në dimër janë 8o-9oC dhe në verë 20o- 30o C. Zotërojnë rërët nga jugu me shpejtësi mesatare 3-5 m/sek., në mesditë haset puhia detare, ndërsa gjatë natës vepron puhia tokësore. Bien mesatarisht mbi 1200 mm. reshje në vit. Në dimër bien edhe reshje dëbore, të cilat në zonën e ulët nuk qëndrojnë më shumë se 1-2 ditë, ndërsa në kuota të larta qëndrojnë disa muaj dhe rrallë e kalojnë muajin prill. Për sqarime më të plota, më poshtë jepet harta e territorit të fshatit Fterrë në shkallën 1: 40 000 e karakterit topografik-gjeografik e shoqëruar me listën e elementeve morfologjikë të terrenit, si maja, qafa, brigje, shpate, burime, kroje, ara etj.

Të dhënat kryesore:

1.    Shtrirja gjatësore Veri Perëndim - Jugë Lindje

1.    Gjatësia maksimale rreth 11 km

2.    Gjerësia maksimale rreth 4,4 km

3.    Gjerësia mesatare rreth 3,56 km

1.    Sipërfaqja gjithsej 39,56 km2

2.    Kuota më e ulët mbi nivelin e detit është Përroi Langadhës 130 m.

3.    Kuota më e lartë mbi nivelin e detit është Maja e Lëpjetës 1596 m.

4.    Burime në kuotën më të lartë me nivelin e detit janë Ngurrëza 400m dhe Ixori 385 m. Në luginën e Galishtit është Kroi i Hundës së Drerit 1230 m.

5.    Gjatësia e rrugës automobilistike (brenda kufirit të fshatit) është 9,5 km

Toponimet

Burimet dhe krojet

Burimi i Ixorit, Burimi i Ngurrëzës, Burimi i Ujit të Pak, Burimi i Gjezhdanicës, Burimi i Konde, Burimi i Lone, Burimi i Langadhës, Burimi i Lugut te Thellë, Burimi i Dedecit, Burimi i Gurrës, Burimi i Hejazit, Kroi i Çetës, Kroi i Çerricës, Kroi i Mertilagjes, Kroi i Gjishtires, Kroi i Mustos, Kroi i Bedrinit, Kroi i Gërthit, Kroi i Dardhave, Kroi i Moqilave, Kroi i Moçalit te Avdiut, Kroi i Moçalit te Çokës, Kroi i Shelqit, Kroi i Gërbenit, Kroi i Hauzeve, Kroi i Poriut, Kroi i Kretës, Kroi i Qytezës, Kroi i Vidhezës, Kroi i Xhame, Kroi i Grykës së Lale, Kroi i Sheshit te Madh, Kroi i Rrëzë se Shkallës, Kroi i Mere, Kroi i Gëde, Kroi i Çike, Kroi i Asllane, Kroi i Hundës se Drërit, Kroi Qafës se Rrëmullës, Kroi i Krënërit (Lugu), Kroi i Përroit të Zi, Kroi i Brodanit

Qafat

Qafa e Shethanasit, Qafa e Hamuriqes, Qafa e Qishës, Qafa e Pirgut, Qafa e Pjetre, Qafa e Veize, Qafa e Fonicës, Qafa e Kopecit, Qafa e Gjokaçes, Qafa e Martezës, Qafa e Rrëmullës, Qafa e Gargullit, Qafa e Arqisë, Qafa e Lëpjetës, Qafa e Hejazit, Qafa e Drërit, Qafa e Peshtanilit, Qafa e Zhuphasanes, Qafa e Kumarovës, Qafa e Mehmete, Qafa e Lleshe, Qafa e Arrës

Majat - Dhe kuota mbi nivelin e detit ml

Maja e Bërdës- 439, Maja e Lekes- 415, Maja e Varrit- 350, Maja e Gragullit- 1215, Maja e Martezës- 1161, Maja e Balashit- 1275, Maja e Gjokaçes- 1255, Maja e Lajthisë- 1418, Maja e Fonicës- 1428, Maja e Lazre- 1162, Maja e Gjothanasës- 1341, Maja e Gjeshnikoshit- 1478, Maja e Peshtanlit- 771, Maja e Lëpjetës- 1596, Maja e Thomalleshit- 1353

Arat

Arat e Fonicës, Arat e Zhulit, Arat e Kopecir, Arat e Gjokaçes, Arat e Martezës, Arat e Rrëmullës, Arat e Qafës Arrës, Arat e Sheshit Cfitit, Arat e Hejazit, Arat e Murrizes, Arat e Hanisë, Arat e Lukshtave, Arat e Rrahut, Arat e Gurrës, Arat e Sheshit Xhanit, Arat Gropat e Golemit, Arat e Gjozenikut, Arat e Kanacelezës, Arat e Alikos, Arat e Sheshit Madh, Arat e Vidhezës, Arat e Quteces, Arat e Arqisë, Arat me Avlli, Arat e Kretës, Arat e Kushtbabës, Arat e Lugut Fterrës, Arat e Qerimit, Arat e Langadhës, Arat e Gjovizhdes, Arat e Bërdës, Arat e Dardhave, Arat e Vreshtave, Arat e Gomarezës, Arat e Sheshezës, Arat e Mortovicës, Arat e Gjolige, Arat e Gjoplakës, Arat e Gjolagje, Arat e Gjilazrit, Arat e Gjinalisë, Arat e Gjipogave, Arat e Gjezhdanicës, Arat e Gjishtires, Arat e Kumarovës, Arat e Ngurrëzës, Arat e Dëllënjës, Arat e Argëlifdhezës, Arat e Lalucës, Arat e Konjilleshit, Arat e Lumrave, Arat e Lugut të Thellë, Arat e Çerricës, Arat e Korjepes, Arat e Skomoranjet, Arat e Xhingës, Arat e Kikës, Arat e Janjerit, Arat e Hupit

Hundat

Hunda e Zabelit, Hunda e Miut, Hunda e Lalucës, Hunda e Gurrës, Hunda e Gjozenikut, Hunda e Madhe, Hunda e haske, Hunda e Drërit

Harcat

Harca e Poge, Harca e Hupit, Harca e Purriut, Harca e Ushakthit

Brigjet

Bregu i Korjepes, Bregu i Pogës, Bregu i Plepes, Bregu i Lleshe, Bregu i Mesëm, Bregu i Madh, Bregu i Gjilazrit

Shpelat

Shpella e Kazhanit, Shpella e Buçke, Shpella e soroit, Shpella e Guvave, Shpella e gjolekës, Shpella e Zane

Lumenjtë e përrenjtë

Lumi i Fterrës, Lumi i Gjezhdanicës, Lumi i Dukhilës, Përroi i Langadhës, Përroi i Lugut, Përroi i Xhingës, Përroi i Lugut Thellë, Përroi i Gjoplakës, Përroi i Gomarëzës, Përroi i Brodanit, Përroi i Gurrës, Përroi i Lëpushës, Përoi i Rrëmullës, Përroi i Progrit, Përroi i Kancelzës, Përroi i Kanës, Përroi i Hasibesë, Përroi i Kopilit, Përroi i Zi

Gurët e lëmenjtë

Guri i Dardhës, Guri i Çokës, Guri i Cjapit, Guri i Gjiknovës, Guri i Shqipes, Gurët e Lon, Gurët e Rarë, Gurët e Hatos, Lëmi i Leke, Lëmi i Tërhoit, Lëmi i Lugut, Lëmi i Ri, Lëmi i Hatos, Lëmi i Avrece

Të ndryshme

Dërrasa e Lugutk, Dërrasa e Mullirit, Shtegu i Mënkshit, Shtegu i Dhimës, Shegu i Ponxhes, Buza e Poriut, Buza e Kurprit, Shkëmbi i Kuq, Shkëmbi i Hamzos, Shkëmbi i Leke, Gropa e Bufit, Honi i Zane, Honi i Janjerit, Honi i Hupit

Ujërat nëntokësorë

Në territorin e Fterrës dalin 42 burime uji , të grupuara në burime uji me prurje më të mëdha dhe me prurje të vogla. Burimet kryesore janë Ixori me prurje 40 l/sek, Ngurreza me 250 l/sek, Gjezhdanica me rreth 600 l/sek. Në luginën e Galishtit janë burimi i Gurrës dhe ai i Vidhezës me prurje të vogla. Karakteristike e këtyre ujërave është prurje e tyre gjithëvjetore me ndryshime të vogla.

Cilësia e ujërave është e mirë .Fortësia rreth 8 gradë; temperatura e ujit lëviz nga burimi në burim nga 9o -12o C.

Minerali i fosforiteve, del në horizontin e kretakut të sipërm. Për këtë janë kryer punime kërkimi nga Ndërmarrja Gjeologjike e Gjirokastrës në vitet 1976-1985, nga të cilat janë përcaktuar sasia dhe cilësia e mineralit.

Studime të plota të horizontit fosfatik ka kryer Prof. Afat Serjani dhe shumë studiues të tjerë, duke filluar që nga vitet 1970 e deri në vitin 1985. Nga punimet dhe studimet ka rezultuar që përmbajtja e P2 O5 luhatet nga 5% - 15% dhe trashësia lëviz nga 0.25 m. deri 0.7 m. për shtresën më të pasur.

Minerali i dolomitit , lidhet me depozitimet e triasikut të sipërm me një përmbajtje të lartë që lëviz nga 18-21.8% MgO. Dolomiti dallohet me vështirësi nga gëlqerorët. Në Fterrë del në rrugën automobilistike pranë burimit të Ngurrëzës në formën e një gëlqerori të shkrifët si dhe në qafën e Qishës e të Hamuriqes. Për këtë mineral studime më të plota ka kryer Prof. Serjani të paraqitur në temën “Rreth përbërjes kimike të shkëmbinjve në brezat antiklinale te Kurveleshit, të Çikës”.( Bot. shk.gjeol. N2, 1986).

Shistet bituminoze vanadium mbajtëse, që dalin në kontaktin midis dolomiteve të triasit të sipërm dhe gëlqerorit masivë të triasit të poshtëm e të mesëm. Këto shiste (petëza të qymyr gurit që mund të digjen) dalin në Vranare, në Hallamëma, në Boke, në Borshin e vjetër, në Dërrasën e Lugut (gropat e Qerimit). Përmbajtja e vanadiumit është relativisht e lartë, por duke qenë se rezervat gjeologjike janë të pakta (të paktën për thellësinë e studiuar), tani për tani mbeten pa vlera praktike. 5. Në kuptimin gjeologjikë edhe praktik shkëmbinjtë gëlqerorë janë pasuri, por meqenëse janë shumë të përhapur, vlera e tyre nuk ndihet.

Në fillim lugina e Fterrës, me kodrat e faqet e maleve që e rrethojnë, ka qenë shfrytëzuar si kullotë e zonë e pasur në gjueti. Vizitorët e parë që vinin herë pas here, kishin populluar bregdetin e detit Jon shumë herët. Ata vinin nga kalaja e Badhrës (midis Borshit e Piqerasit), nga kalaja e Sopotit, nga kalaja e Qeparoit, kala që, siç dëshmojnë të dhënat arkeologjike, kanë qenë banuar qysh në kohën e bronzit (rreth 3000 vjet më parë).

Për lashtësinë e fshatit na vijnë në ndihmë të dhënat gjuhësore, emrat e vendeve, shumica e të cilave janë emra të mirëfillte shqip. Qafa e Qishës, lidhet me ekzistencën e një lagjeje në Qafë të Qishës. Atje ka mure shtëpish që i takojnë shekullit IX-X të erës sonë. Një grup tjetër emrash si Ixuar - lxor (burim), Bërda-kodër e vogël, varre-tog me gurë të vegjël etj., lidhen me ardhjen e një popullsie me origjinë sllave, ose për të qenë më të saktë, me përfshirjen e fshatit tonë nën pushtimin administrativ të shtetit Bullgar. Të tjera emra vendesh shpjegohen me ndikimin e gjuhës turke e greke, si derven, foti, hon, perivol e shumë të tjera. Edhe toponimet Galile, Kikë, apo emrat e njerëzve Avrec-Jevrej, Rahile etj., janë me prejardhje çifute dhe pa mëdyshje duhet të lidhen me vendosjen e ndonjë familjeje çifute në shekullin XVII.

Dokumenti i parë i shkruar për ekzistencën e fshatit është Defteri Osman i vitit 1431, i cili na bën të njohur se Efteran-Ifteran-Fterra, bënte pjesë në nahijen e Sopotit, kazaja e Gjirokastrës, dhe kishte në atë kohë 12 hane, familje me kryefamiljar, si dhe familje të tjera që paguanin taksa më të vogla.

Në defterin e vitit 1583, d.m.th. pas 150 vitesh, del përsëri emri i fshatit Ifteran me 24 zjarre (shtëpi) dhe më pas, sipas një burimi tjetër, me 45 zjarre (shtëpi). Në shekujt që vijojnë (shek.16 deri në shek.19) nuk kemi dokumente të shkruara, por historinë e fshatit do ta gjejmë në ngjarje historike të Labërisë e më gjerë, ku merr pjesë aktive në luftërat për liri e pavarësi. Në kryengritjen e vitit 1833-34 kundër zbatimit të Reformave të Tanzimatit, fteriotët kane qene pjesëmarrës me arme ne dore. Në ballë të kryengritjeve labe ishte Tafil Buzi, Zenel Gjoleka, kurse Lazo Kofina (i parë) ishte komandant i çetës së Fterrës dhe këshilltar i Zenel Gjolekës.

Gjurmë të pashlyera në historinë e fshatit kanë lënë ngjarjet e viteve 1913-1916. Pa u konsoliduar shteti i porsaformuar më 28 nëntor 1912 në Vlorë, filloi lufta Ballkanike, e cila preku drejtpërdrejtë edhe Fterrën.

Në maj 1913 ushtarë grekë erdhën në Fterrë e bene dhe masakra. Kjo i detyroi banorët të mërgonin ku të mundnin, shumica shkuan në Lumin e Vlorës dhe dimri i vitit 1913-1914 ka qenë një nga periudhat më të vështira. Në pranverën e 1914-të burrat e fshatit, të organizuar në çeta, së bashku me çetat e tjera arritën të përzënë ushtarët grekë dhe u rikthyen në fshat. Rindërtuan shtëpitë e djegura. Në vjeshtë të vitit 1916, fshati ishte ripërtërirë dhe arriti të hapë shkollën fillore në gjuhën shqipe, me mësues Selim Gjonikë.

Pas katër vitesh zhvillohet Lufta e Vlorës (1920). Çeta e fshatit, me mbi 40 luftëtarë, nën komandën e Xhafer Shehut, u rreshtua në luftë kundër forcave italiane dhe së bashku me gjithë luftëtarët e tjerë të Labërisë, arritën të çlirojnë Vlorën.

Më 1924, fteriotët mbështesin Qeverinë e Nolit. Demokratë si Tasin Elezi, Ismail Bezhani me shokë, për përkrahjen që i dhanë qeverisë së re, internohen me vone në Krujë dhe Gjirokastër.

Gjatë viteve 1925-1939 me vendosjen e Republikës e më pas të Mbretërisë, në jetën e fshatit u bënë më përcaktuese kushtet gjeografike. Ekonomia e përzier karakterizonte çdo familje - blegtori, bujqësi, frutikulturë. Po asnjë prej tyre nuk arrinte të siguronte bukën e vitit. Pati familje që zgjeruan tokën bujqësore lart ne male e kullota, duke mbjellë në Fushë të Zhulit, në Galisht, Rrëmullë e Fonicë, por rendimenti ishte shumë i ulët. Hera herës nuk arrinin të merrnin as farën. Kishte dhe pak familje që u shquan si blegtorë (Zhupajt, Gjonajt, Dhulajt) duke krijuar kope të mëdha me dhen. Kriza e viteve 1933-36, preku edhe fshatin Fterrë. Në këto kushte shumë burra të fshatit mërguan në qytet duke bërë punë krahu, por edhe për të gjetur nëpunësi, si mësues, xhandar dhe hoxhë. Disa të rinj ndoqën studimet e mesme në Normalen e Elbasanit, në Gjimnazin e Gjirokastrës e të Tiranës, etj. dhe formuan brezin e parë të intelektualëve me arsim të mesëm.

Në fillim të luftës Italo-Greke, Fterra, si grykë e Kurveleshit, u bë front lufte. Ushtria greke e vendosur në Fterrë bombardohej nga artileria e aviacioni italian. Në fillim ushtria greke e më pas ushtria italiane dëmtuan rëndë ekonominë e fshatit. Pasojat e Luftës së Dytë Botërore u ndien që në fillimet e saj.

Gradualisht filloi dhe rezistenca ndaj pushtuesve. Një moment me rëndësi shënon mbledhja e popullit që u bë tek Kroi i Bedrinit. U formua çeta vullnetare dhe këshilli nacionalçlirimtar prej 5 vetash me kryetar Himet Çallon. Në gusht çeta mori pjesë në çlirimin e Kuçit dhe të Kurveleshit, qe mbeti zonë e lirë. Më 27 janar 1943 çeta e fshatit ju bashkua çetës “Hajredin Tremishti” në sulmin që iu bë fashistëve italianë në postbllokun e Borshit, ku ra dëshmor Fuat Mato.

Me pasoja të rënda ishte operacioni i dimrit i vitit 1943-44 dhe ai i qershorit 1944. Gjatë Luftës Nacionalçlirimtare gjithë fshati mbështeti fuqimisht luftën dhe u rreshtua i tëri në anën e fitimtarëve. Atë e dëshmojnë veprimtaria aktive e çetave territoriale, ku rol të veçantë luajti rinia komuniste e fshatit dhe pjesëmarrja e dhjetëra partizanëve në luftën për çlirimin e vendit. Në këtë luftë heroike dhanë jetën dëshmorët Hiqmet Dusha, Turhan e Fuat Mato, Azem Çeli, Osman Memi e Shaqo Mita.

Vlen te veçojmë se :Në shkurt 1943 Fterra dërgon përfaqësues në mbledhjen që u bë në Kuç e në Progonat për pajtimin e gjaqeve; më 1946, u ngrit komisioni për rindërtimin e fshatit; më 25 nëntor 1955 u inaugurua hidrocentrali i fshatit; më 10 mars 1956 u krijua kooperativa bujqësore; më 16 tetor 1961 u krijua kooperativa e bashkuar Borsh-Fterrë-Çorraj.

Kushtet gjeografike dhe etnografike te Kurveleshit kanë bërë që organizimi administrativ i fshatit të ndryshojë disa herë. Në vitet 30 qendra e prefekturës ishte Gjirokastra dhe nënprefektura ne Gusmar. Kjo strukturë organizative u trashëgua edhe në vitet e para pas çlirimit. Më 1949, me krijimin e qarkut të Vlorës, Fterra dhe fshatrat e Kurveleshit të Poshtëm kaluan në vartësi të Vlorës. Në fillim të viteve ‘60, përsëri ndryshon struktura administrative, Fterra dhe Çorraj kaluan në administrim të rrethit të Sarandës.

Vitet 90-te janë vitet e ndryshimeve të mëdha sociale e demografike. Si pasojë një numër jo i vogël banoresh morën rrugën e emigracionit. Sot shumë punojnë e jetojnë në Greqi e Itali, kurse të tjerë në Gjermani, Austri, Amerikë e Kanada.

Shpallja e Pavarësisë më 28 Nëntor 1912 gëzoi dhe Fterrën e fteriotët. Për këtë është kuptimplote festa që bënë burrat e Fterrës dhe disa gra, duke u mbledhur së bashku në qendër te fshatit, pranë ish-xhamisë, te Ulliri, vetëm një javë më vonë, më 4 dhjetor 1912. Për këtë flasin dhe vargjet e kënduara:

Fteriotë seç u mblodhë,

Te Kadrëmi, te Ulliri,

Shpallën bashkimin me Vlorë,

Flamuri, ditë gëzimi.

Lufta e Vlorës ( 1920 )

Mori pjesë dhe Çeta e Fterrës e përbërë nga 48 burra e djem fteriotë. Komandant çete ishte avokati, Xhafer Shehu. Fterra i këndoi:

O Xhafer Shehu me nam,

Me mendje si evropian,

Kërkon liri për vatan.

Lufta për vatan

Kështu cilësohet në të folmen e Fterrës, lufta në vitet 1913-1914, kundër andartëve grekë, që ishin njerëz të paguar, të cilët pushtuan dhe bënë masakra dhe në Fterrë, ku u shqua për luftë trimëresha Mene Zhupe dhe ku ranë si dëshmorë të lirisë 5 (pesë) burra fteriotë.

Është koha kur tërë Kurveleshi vajtoi:

Gratë e Kurveleshit, shkojnë për në Vlorë,

Qaj moj Shqipëri, ulër moj e gjorë,

Me djepe ngarkuar, me foshnja në dorë,

Qaj moj Shqipëri, ulër moj e gjorë,…

Lufta Antifashiste Nacionalçlirimtare

Fterra, Portë e Kurveleshit, u bashkua masivisht me Frontin Nçl. Mori pjesë aktive në luftën kundër pushtuesve dhe e mbështeti atë me të gjitha mundësitë reale të tij.

Çeta e Fterrës u krijua më 27 qershor 1942 me 25 vetë, e cila më vonë pati 55 anëtarë. Ndërsa, në formacionet partizane morën pjesë 45 fteriotë, kryesisht, në Brigadat: e parë, e gjashtë, e tetë, e dymbëdhjetë, e nëntëmbëdhjetë, e tjera. Familjet fteriote , edhe në Galisht e kudo që ishin me bagëti në malet e Fterrës dhe të Borshit, u bënë baza të rëndësishme të luftës partizane. Fterra ka 6 (gjashtë) dëshmorë të Luftës Antifashiste Nçl., si dhe 4 viktima, midis tyre 1 grua. Gjatë kësaj lufte në Fterrë u dogjën nga pushtuesit 40 shtëpi.

Meritë të veçantë për organizimin e Fterrës në Frontin Nçl. ka mësuesi dhe komisari Hiqmet Dusha, që u bë organizatori kryesor i tërë veprimtarisë politike dhe luftarake për Fterrën dhe fteriotët. Dhe në vazhdim të tij, Mehmet Dusha e Safet Memi.

Trivia

1. Fterra mori pjesë me armë në dorë në kryengritjen e viteve 1833-34 kundër zbatimit me dhunë të Reformave të Tanzimatit. Lazo Kofina (i parë) ishte komandant i çetës së Fterrës dhe këshilltar i Zenel Gjolekës.

2. Në mbledhjen e fshatit, më 27 qershor 1942 tek Kroi i Bedrinit, ku i deleguar ishte Bedri Spahiu, u zgjodh Këshilli Nacionalçlirimtar me 5 veta. Kryetar u zgjodh Mehmet Çallo. Gjatë luftës më shumë kohë në këshill në Fterrë kanë punuar Mehmet Çallo, Safet Memi, Shaban Mita, Lame Xhama, Sherif Dusha, Neim Zani, Bastri Dauti, Halil Mato, Qazim Gjoni, Belul Brinja, Shefqet Shkurti, Kamber Brinja, Zilfo Malo etj.

Po në këtë mbledhje u formua çeta vullnetare, midis tyre mund të përmendim: Shuquri Sadikaj, Dervish Shkurti, Adem Lona, Fuat Mato, Pasho Zhupa, Mustehak Çallo, Nuri Mita, Veip Mero, Zihni Mero, Malo Malaj, Razip Gjoni, Kamber Brinja etj. Komandant i pare i cetes u zgjodh IIjaz Kofina dhe zëvendëskomandant Muhedin Haderi. Përgjegjës politik u caktua Hiqmet Dusha dhe ndihmës Shaban Mita.

3. Ne vitet 1910 Nuredin Kofina me Shaqo e Neki Mitën, Xhafer e Jashar Maton, Haxhi Gjonin, në luftime të ashpra në Delvinë, vranë komandantin e bandës greke dhe e shpartalluan fare atë.

4. Nëë vitin 1913 Nuredin Kofina, Shaqo Mita, Xhafer e Jashar Mato, Veip Mero, Haxhi Gjoni e Mato Dusha e ndoqën armikun deri ne Janinë.

5. Në vitet 1914 Greqia sulmoi Korçën e Gjirokastrën. Me ta u bashkuan dhe disa shqiptarë të Himarës, që i ranë të parët Fterrës me qellim qe ta djegin e ta shfarosin krejt. Në këto sulme ata vranë Adem e Muço Gjonin, Zeno Gjonin, Habil Dhulin, Lame Mehmetin, Muço Maton, Mato Zhupën. Populli emigroi Lumit të Vlorës, ku ca nga të ftohtit, ca nga uria, ca nga sëmundjet, u gjymtuan rendë me njerëz e mall.

Vetëm dy vjet me pas, kur u tërhoq greku, u kthyen fteriotët në fshatin e tyre, ku çdo gjë qe shkrumbuar

6. Në Luftën e Vlorës me 1920 Fterra mori pjese me çetën e saj me 48 burra nën drejtimin e komandantit Xhafer Shehu . Në këtë çetë të Fterrës bënin pjesë: Xhafer Shehu, Xhafer Mato, Jashar Mato, Adem Lona, Xhevdet Braho, Mustafa Mehmeti, Ismail Bezhani, Tahsin Elezi, Asllan Brinja, Huso Zhupa, Esheref Mita, Nimet Mita, Shaqo Mita, Neirn Zani, Ago Dusha, Mato Dusha, Kamber Brinja e të tjerë. Dhe në ndihmë të tyre Jahja Mato, Shefqet Shkurti, Dervish Shkurti, Ismail Haxhiu, Zilfo Malo, Kadri Gjoni, Xhafo Brinja, Mustehak Çallo, Xhemil Mehmeti, Avdul Mita etj.

Politika

Celula e partisë u krijua më 17 korrik 1943 me katër anëtarë, në shtëpinë e Shaban Mitës. Përgjegjës i celulës u zgjodh Mehmet Dusha. Hiqmet Dusha e Iljaz Kofina kishin kaluar në formacionet partizane, të cilët deri atëherë bënin pjesë në celulën e Kurveleshit të Poshtëm.

Në muajin dhjetor 1943 përgjegjës politik u caktua Safet Memi, detyrë që e mbajti deri në Çlirim. Në veprimtarinë e kësaj celule, gjatë luftës, janë shquar: Hiqmet Dusha, Iljaz Kofina, Shaban Mita, Mehmet Dusha, Eqrem Kofina, Bilal Dusha, Safet Memi, Dilaver Shkurti.

Këshilli nacionalçlirimtarë

U formua më 27 qershor 1942 te Kroi i Bedrinit. Kryetar u caktua Mehmet Çallo, detyrë që e kreu, me pak ndërprerje, deri në Çlirim. Këshilli i Fterrës i kreu me korrektesë detyrat e tij në Fterrë dhe në marrëdhënie me fshatrat fqinje, si detyrat luftarake dhe ato paqësore brenda e jashtë fshatit. Luajti një rol të veçantë në ruajtjen dhe forcimin e unitetit të Fterrës dhe të fteriotëve, ashtu si dhe me fshatrat fqinje.

Si kryetarë këshilli në Fterrë, për një kohë më të shkurtër, kanë qenë edhe Bastri Dauti e Belul Brinja.

Fterra është fshat me tradita të shquara arsimore. Fillesat e arsimit në Fterrë datohen në shekuj. Shumë fteriotë të mërguar në kurbet në shekullin e 19-të, kryesisht në Perandorinë Turke, u arsimuan në shkolla të mesme e të larta të kohës. Isa Hizmo arriti deri në detyrën e dekanit të Drejtësisë në Universitetin e Stambollit, ndërsa Ali Xhama, Omer Korkuti e të tjerë, deri te Hivzi Bezhani, kanë kryer shkolla të ndryshme të larta e të mesme jashtë e brenda vendit, sidomos për fenë, drejtësinë e mësimdhënien. Mësimi i gjuhës shqipe në Fterrë ka filluar në vitet e fundit të shekullit të 19-të. E sigurt është se Abetaren e parë shqipe e solli në Fterrë Isa Hizmoja në vitin 1905, ndërsa në vitin 1910 Fetah Zani, i arsimuar në Janinë, krahas shkollës në gjuhën turke të çelur në xhami, u mësonte bashkëfshatarëve edhe gjuhën shqipe.

Megjithatë, për shkak të ngjarjeve të rënda të Luftës së Parë Botërore, shkolla e parë në gjuhën shqipe u çel në Fterrë në tetor të vitit 1916, me rreth 20 nxënës. Mësuesi i parë qe Selim Gjonika, që kishte mbaruar Medresenë e Janinës e kreu dhe një kurs të veçantë për mësues.

Shkolla nisi të forcohej. Më 1922 filloi detyrën e mësuesit Neim Zani. Më 1925 u ndërtua shkollë e re dhe më 1926 në të u ulën 39 nxënës, midis tyre për herë të parë dhe 16 vajza. Para Çlirimit 20 fteriotë mbaruan shkollat e mesme të vendit, midis tyre 19 vazhduan ose mbaruan shkollën Normale të Elbasanit, që ishte “universiteti” i mësuesisë për kohën. Nga kjo shkollë dolën dhe Mësuesit e Popullit, bij të fshatit, Lame Xhama e Xhevdet Kofina.

Shkolla vazhdoi me ndërprerje edhe gjatë Luftës së Dytë Botërore, ku mësuesi Hiqmet Dusha, dëshmor i atdheut, krahas mësimit, i edukonte nxënësit me ndjenja të zjarrta atdhedashurie.

Pas Çlirimit shkolla njohu rritje sasiore e cilësore. Që më 1945 u çelën dhe kurset kundër analfabetizmit, ku mësuan shkrim e njehsim shumë gra të fshatit. Në maj të vitit 1956 çelet kopshti i fëmijëve parashkollorë. Më 1 mars 1961 Fterra dekorohet nga Kuvendi Popullor për merita të shquara në arsim me motivacionin: “Fshat nga gjiri i të cilit kanë dalë me dhjetëra mësues, që kanë kontribuar në zhvillimin e arsimit në krahina të ndryshme të vendit”. Mbas ndërtimit të shkollës së re me dy kate në vitin 1968, në vitin shkollor 1968-69 çelet në Fterrë klasa e pestë dhe merr udhë arsimi 8-vjeçar. Hapen njëra pas tjetrës klasat e tetëvjeçares, duke u rritur nga viti në vit numri i nxënësve dhe i mësuesve. Ky numër ka ardhur duke rënë vitet e fundit, për shkak të emigracionit.

Fteriotët kanë qenë dhe janë arsimdashës, kanë rrezatuar arsim e dituri në të gjitha krahinat e vendit. Vetëm shkollën për mësuesi e kanë mbaruar deri në vitin 2007 mbi 140 djem e vajza. Arsimin e lartë e kanë mbaruar mbi 300 fteriotë dhe të mesmin mbi 500. Nuk gjen asnjë degë të shkencës e të dijes ku fteriotët të mos kenë dhenë ndihmesën e tyre të vyer. Prej tyre numërohen 14 Profesorë e Doktorë Shkencash, si dhe Mësues të Popullit e të Merituar, pedagogë, shkrimtarë, artistë, ushtarakë, inxhinierë e ekonomistë, mjekë, agronomë etj.

Dashuria për arsim e dituri përbën një nga tiparet më dalluese të fteriotit

Fterra është fshat i vjetër. Banorët e parë në Fterrë, siç dëshmojnë të dhënat arkeologjike, kanë qenë qysh në kohën e bronzit (rreth 3000 vjet më parë).

Në dokumentet që njihen deri sot, Fterra, përmendet në Defterin Osman në vitin 1431 si fshat i nahijes së Sopotit me 12 hane (familje të mëdha e në gjendje relativisht të mirë ekonomike). Në fillimet e këtij shekulli familjet e fshatit kanë varijuar nga 80 deri në 100 familje. Në dhjetor 1944 Fterra kishte gjithsej 134 familje, nga të cilat 116 banonin në fshat, 10 banonin jashtë fshatit dhe 8 banonin jashtë Shqipërisë.

Nga nje studim i bërë, del se në vitin 2004 fteriotët kanë arritur në rreth 500 familje dhe mbi 2300 frymë, ndërsa në vitin 2007 llogariten rreth 540 familje me 2500 frymë. Në këto 50 vjetët e fundit ka rritje të theksuar natyrore, por ka edhe lëvizje e largime, sidomos nga fshati në qytet.

Ndër shkaqet kryesore të largimit nga fshati, mund të përmendim : a) fshati nuk ka kushte të favorshme për zhvillimin e ekonomisë, veçanërisht të bujqësisë; b) fteriotët, duke njohur edhe kurbetin, kanë aspiruar gjithnjë për një jetë më të mirë; c) arsimimi ka qenë një përparësi e gjithë edukimit të fteriotëve dhe mbas mbarimit të shkollave ata kanë punuar në vende të ndryshme brenda e jashtë Shqipërisë; ç) sedra, në kuptimin e mirë të fjalës, ka bërë që shumë bashkëfshatarë, duke ndjekur shembullin e atyre që jetonin më mirë, të ngulmojnë për të ndjekur rrugën e tyre. Një ndihmese të veçantë për këtë dhanë edhe bijtë e fshatit, që tërhoqën shumë bashkëfshatarë, në kurbet nga fundi i shekullit të kaluar e në fillim të këtij shekulli, si dhe në qytete të ndryshme të Shqipërisë në vitet pas çlirimit.

Para çlirimit për fteriotët kishte dy lloj "kurbeti", njëri larg Shqipërisë, kryesisht në Turqi dhe pak në Greqi, tjetri jashtë Fterrës, në qytete të ndryshme, me nëpunësi e punë të tjera që servirte koha. Të tillë ishin rreth 30 kryefamiljarë, midis të tyre edhe mjaft intelektualë, që kanë luajtur një rol të rëndësishëm në rritjen e nivelit të arsimit, të kulturës e te mënyrës së jetës. Karakteristika e asaj periudhe ishte që burrat shkonin ku të gjenin punë dhe familjet jetonin në fshat. Pas çlirimit, sidomos pas viteve '50, ata qe ishin në qytete filluan të marrin edhe familjet. Shumë familje që ikën nga fshati ne vitet '50 shkuan në Kombinatin e Tekstilit në Tiranë, ku jetojnë edhe sot.

Në Fterrë në vitin 1945 jetonin 116 familje, 102 familje në vitin 1960, 109 familje në vitin 1980, 114 familje në vitin 1990 dhe 50 familje në vitin 2004.

Jashtë Fterrës përqendrimet më të mëdha të familjeve fteriote kane qenë e janë në Tiranë, ku banojnë rreth 40 përqind e tyre, në Sarandë rreth 20 përqind, po dhe në Vlorë, Durrës , Shkodër etj. Pas vitit 1960, kur Fterra kaloi administrativisht në rrethin e Sarandës, shkuan aty shumë familje. Nga 3-4 familje që kishte në fillim të viteve ’50, arrtën në rreth 25 në ’60-tën e më 2007 rreth 90. Nga familjet që jetojnë sot në Fterrë, vetëm 30 prej tyre janë aktive, kurse të tjerat janë të moshuar.

Kurbeti ka qenë plagë e vjetër e Fterrës, si ai i hershmi, aq më tepër ai i riu. Një numër jo i vogël fteriotësh kanë emigruar në Turqi shumë herët, (përqendruar më tepër në Stamboll e Izmir). Ka të dhëna që kurbeti ka filluar nga fundi i vitit 1700, por ka shumë mundësi të jetë më i hershëm. Disa bashkëfshatarë shkuan në shkollat turke dhe atje jetuan e punuan në punëra të ndryshme, deri edhe personalitete te Universitetit Perandorak. Megjithëse nuk ka shifra të sakta, nga të dhënat e grumbulluara del se në Turqi jetojnë mbi 50 familje me origjinë nga Fterra. Pjesa me e madhe e tyre janë asimiluar , kanë ndërruar mbiemrat dhe nuk dinë gjuhën shqipe. Ndër fiset që kanë pasur më shumë në kurbet në atë kohë janë Xhama, Hizmo, Mërkuri, Korkuti, Zani e të tjerë.

Mbas vitit 1991, mjaft familje fteriote si dhe shumë individë të vacantë, emigruan jashtë vendit, sidomos në Greqi e Itali. Ka fteriotë me gjithë familjet e tyre që kanë shkuar e jetojnë përgjithmonë edhe në Amerikë, Kanada, Gjermani, Austri, etj. Gjithë familjet fteriote që janë në emigracion sot, janë mbi 100 me rreth 500 frymë. Nga këto më shumë se gjysmat janë në Greqi. Në Amerikë dhe Kanada pas vitit 1991 jetojnë mbi 80 fteriotë.

Familja fteriote karakterizohet nga familja e re në moshë e në përmbajtje. Sot janë të rralla rastet me dy kurorë brenda në një familje. Kështu ka qenë tradita edhe më parë: rriteshin fëmijët dhe krijonin familjet e tyre. Në vitin 2004 rreth 70 përqind e familjeve janë me 4-5 frymë, vetëm 7 familje janë me mbi 7 frymë, kurse familjet me një frymë përbejnë më pak se 2 përqind të të gjitha familjeve fteriote.

Fterra ka gjithsej 38 fise (mbiemra familjesh): Abazi, Avreci, Bezhani, Braho, Brinja, Çallo, Çeli, Dauti, Dhuli, Dusha, Elezi, Gëdo, Gjoni, Haderi, Hadushi, Haxhiu, Hizmo, Kofina, Korkuti, Kurupi, Lona, Maçi, Malo, Mato, Mehmeti, Memi, Mërkuri, Mero, Mita, Ruko, Sadikaj, Shehu, Shkurti, Xhaferi, Xhama, Zani, Zeneli, Zhupa.

Më shumë familje ka nga fiset Shkurti, Brinja, Gjoni, Mehmeti, Bezhani e pastaj me radhë Hizmo, Dauti, Mita, etj. Sot ne Fterrë nuk banon asnjë familje me mbiemrat Bezhani, Braho, Çallo, Çeli, Dusha, Elezi, Gëdo, Haderi, Korkuti, Mato, Memi, Mërkuri, Mita, Ruko, Sadikaj, Shehu, Xhama dhe Zeneli. Disa nga familjet fteriote, për shkak se nuk kanë lënë trashëgimtarë meshkuj, gradualisht janë fikur. Kështu mund të përmendim Kondi, Çipa, Gjonika, Trako, Seferi, Goxhi, Coci, Luçi, etj.

Martesat fteriotët i kanë bërë kryesisht brenda fshatit, por një numër jo i vogël martesash janë bërë edhe me dy fqinjët më të afërt: Kuçin dhe Borshin. Por krushqi janë bërë edhe me Çorrajin, Kalasën, Golëmin deri edhe në Sasaj e ne fshatra të tjera.

Banorët e Fterrës janë marrë kryesisht me bujqësi dhe blegtori.

Në fshat mbizotërojnë drurët frutorë. Ndër drurët frutorë, mjaft të rëndësishëm janë ulliri, arra, fiku, portokalli, limoni, mandarina, hardhia etj.

Rreth fshatit janë të shumta pyjet dhe shkurret me gjelbërim gjithëvjetor, që mbulojnë pjesën më të madhe të territorit të Fterrës prej 25 km2. Ato mbrojnë tokën nga gërryerjet dhe ruajnë ekuilibrin natyror. Pyjet dhe shkurret përfaqësohen nga hilqja, përralli, lisi, mretja, frashri, shqemëza dhe në kuota më të ulëta mareja, shqopa, cmartja, rigoni, sherebeli, çaji etj.

Bujqësia

Si veprimtari mbi tokën, bujqësia është dega kryesore e prodhimit, që siguron të ardhurat kryesore për familjet në Fterrë.

Këtu sundon një ekonomi e përzier, kryesisht natyrore, për të plotësuar nevojat e veta, duke pasur më pak karakter të ekonomisë së tregut të lirë.

Në terrenin e saj, me kodra e lugina të veshura me gjelbërim të përhershëm, me burime të shumta ujore, me diversitet ekologjik e klimë të butë mesdhetare, është favorizuar bashkërendimi i zhvillimit bujqësor e blegtoral, ku kultivohet një mozaik bimësh. Kushtet e terrenit kanë detyruar tarracimin me brezare të krejt sipërfaqes së punuar, kryesisht me parmendë ose plug, të tërhequra nga penda e qeve.

Kulturat bujqësore më të përhapura janë drufrutorët e perimet, dhe më pak drithërat e bukës. Ndër drufrutorët më i çmuari është ulliri mesdhetar shekullor, frytet e të cilit përdoren për vaj cilësor dhe për t’i kripur. Kultivohen agrumet, më shumë portokallia e më pak mandarina e limoni. Janë me cilësi fiqtë: perdhikulë, shënjinas dhe kallamat. Arrët, shegët, ftonjtë e mani, kultivohen gjerësisht.

Zhvillohet hardhia, si në baçe dhe në oborret pranë shtëpive, kryesisht në formën e pjergullave. Më i përhapuri është kultivari antifillokserik, që quhet “rrushi amerikan”, prej të cilit prodhohet raki aromatike. Nga drithërat janë kultivuar: gruri, elbi e thekra, kryesisht në mal, dhe misri, kryesisht brenda fshatit ose në periferi të tij. Në arat e tarracuara të Fterrës kultivohen me rendiment të gjitha perimet, veçanërisht patatja. Është efektiv prodhimi i qepës e qepujkës, domates e lakrës, specit e barbunjës(lovidhes), si dhe fasulja, spinaqi , preshi, e tj.

Kultivohen mjaft mire bimët foragjere, si jonxha, tërfili, tërshëra,etj.

Blegtoria

Blegtoria është degë kryesore për prodhimet blegtorale, ushqim dhe veshje.

Rritja e dhisë dhe e deles të racës autoktone është aktiviteti kryesor për banorët. Relievi i përshtatshëm favorizon kultivimin e tyre. Dhia prodhon 80-150 kg. qumësht në vit.

Blegtoria është e zhvilluar në formën e bagëtisë pranë oborrit familjar me një numër të vogël, që arrin nga 2-3 e deri 10-15 krerë; dhe në formën e stanit, ku zakonisht mbahet një kope, me dhi apo dele, por dhe e përzier. Delja mbarështohet kryesisht në zonën kullosore jashtë fshatit, si në Rrëmullë, Lugu i Fterrës, Galisht, Hunda e Drërit, Lëpjetë apo deri në zonën bregdetare për dimërim. Delja e Fterrës dallon për trup të vogël, por rezistente, që prodhon 30-50 litra qumësht/krerë dh me peshë trupore 25-32 kg/krerë. Leshi i saj përdoret gjerësisht për ekonominë familjare.

Fterra është e njohur si fshat bletë-rritës me mjaltë lulesh, që ka aromë dhe që pëlqehet në treg për cilësinë e tij të veçantë.

Gjedhi në Fterrë ka zënë një peshë të vogël specifike, duke u përdorë kryesisht për qumësht e mish dhe për qetë e punës. Lopa e vendit prodhon nga 600-1200 litra/krerë.

Nga njëthundrakët dominon mbajtja e mushkës për fshat e për mal, dhe më pak gomarit, si kafshë ngarkese. Në përdorim të gjerë pranë çdo familje është pula e fushës, që përdorët për vezë e mish.

Përveç pyjeve dhe shkurreve, është e zhvilluar dhe flora e egër spontane dhe e larmishme, që i bën kullotat me vlerë ushqyese për bagëtinë dhe mishin e tyre të shijshëm.

Lugina e Fterrës dhe për rreth saj, është zonë me faunë të egër të zhvilluar, ku gjenden: derri i egër, ujku, çakalli, dhelpra, lepuri e deri te sorkadhja, por dhe shpendë si: thëllëza, mëllenja e grifsha, turtulli e gjeli i egër, skifteri e cirko me gushëkuqin e njohur etj. Ndërsa poshtë, në Lumë, rriten peshq të vegjël, kryesisht pestrova.

Ndihmën mjekësore banorët e Fterrës e kanë përfituar që në kohë të hershme. Tradita është e pasur. Janë përdorë mjekime popullore me bimë mjekësore që gjendeshin në fshat, si hashashi, cmarteja, fletët e arrës, shtogu, melheme e çaje të ndryshme, deri te ngjitja e kockave të thyera, synetllëku, heqja e dhëmbëve të prishur, shërimi i bronkopneumonisë , i shytave, i sëmundjeve të lëkurës, i dhimbjes së veshëve, i diarresë etj.,etj. Asistenca në lindje është praktikuar po thuaj në të gjitha rastet nga disa gra të moshuara me përvojë.

Ambulanca e pare në fshat është çelur në vitin 1955 me një infermier. Ndihma mjekësore vazhdon edhe në ditët e sotme me ndihmësmjeke-mami, që kryen shërbime më të specializuara në dobi të shëndetit.

Fteriotët shquhen dhe për jetëgjatësi, si te burrat dhe te gratë. Janë të shumtë banorët që kanë jetuar mbi 100 vjeç. Pas çlirimit, shumë nga bijtë e bijat e fshatit vazhduan shkollat e mesme e të larta mjekësore brenda e jashtë vendit. Ndër të parët kanë qenë Besim Elezi, Luan Dusha e Hamza Memi. Sot numërohen dhjetëra mjekë e punonjës shëndetësie, me specialitete e grada shkencore, që shërbejnë në shumë rrethe të vendit.

Institucion kulturor i Fterrës, në qendër të fshatit, u ndërtua për herë të parë më 1947 dhe u rindërtua në 1959-60. Ka shërbyer e shërben për zhvillimin e veprimtarisë kulturore. Ka pasur dhe ka grupin polifonik “Fterra në Këngë”, i ngritur për herë të parë në 1947, për festën e Kurveleshit në Kuç, dhe i ripërtëritur herë pas here, duke marrë pjesë në aktivitete të zhvilluara në Fterrë, në Kurvelesh e Bregdet, Vlorë e Sarandë dhe në pese festivale kombëtar-folklorik, në Gjirokastër, ku është shquar e nderuar për interpretimin e këngës e të valles karakteristike labe.