MËNÇURIA POPULLORE DHE DIJAINTELEKTUALE

KRYEVLERA TË BIJVE FTERIOTË

Të flasësh për njerëzit e dijes, nuk do të thotë të flasësh vetëm për dijen intelektuale, sepse çdo njeri në procesin e punës e të jetës bëhet i ditur në një drejtim të caktuar. Kështu, bie fjala, bujku që di të prodhojë me rendiment, bariu që di të pjekë mishin në hell, apo nikoqirja që di të gatuajë mirë, tregojnë se kanë dije më shumë nga ata që nuk i bëjnë dot këto punë me cilësi. Kjo është kulturë e fituar në praktikën e jetës.

Parë me këtë kënd, dijen në Fterrën tonë mund ta klasifikojmë, së pari, në mençuri popullore, që përmban zgjuarsinë dhe mençurinë natyrore, të trashëguar dhe të fituar gjatë jetës, e cila në fshatin tonë është e karakterit masiv. Dhe, së dyti, në mençuri të kultivuar dhe të fituar në procesin e arsimimit e të punës studiuese e krijuese, në procesin e krijimtarisë artistike e letrare, kulturore e shkencore, pra, ajo që cilësohet: dije intelektuale, e cila përfshin një tërësi njohurish, të fituara në mënyrë sistematike, në një fushë të caktuar, në mënyrë horizontale e vertikale, pra, në gjerësi e thellësi, në sasi e saktësi.

Për mençuri popullore janë të përmendur një sërë burrash e grash, që, megjithëse jetën e kaluan, si të thuash, brenda qafave të Fterrës, në kujtesën e fteriotëve, kanë lënë një mençuri që është përcjellë brezave deri në ditët tona, e cila shprehet: në vjersha popullore e në bejte të ndryshme të ngritura në momente gëzimi; në humor e romuze, ku qesëndisen gabime të jetës së njërit a të tjetrit; në sentenca kuptimplote të tipit: o ti njeriu me mënd, provoje në trupin tënd, si të dhëmb, ashtu më dhëmb, e tjera; në ligjërime vajtuese, të krijuara në fatkeqësitë e jetës, në

pikëllime të thella, kur Nëna ka vajtuar: Djalë, a e Zeza, dhe Gruaja: Veqil, a e Zeza ! etj.

Kjo lloj mençurie është pasuri e bukur dhe jo e vogël, se përcjell një filozofi të caktuar dhe mesazhe kuptimplote për jetën, është përvojë që fitohet në jetë, është pasuri që as shitet e as blihet në pazar. Po e ilustroj këtë ide me mençurinë që: asnjëherë fteriotët nuk kanë nxitur vëllavrasjen me njeri-tjetrin, as midis partizanëve e ballistëve gjatë Luftës. Dhe është fakt që në fshatin tonë nuk ka pasur asnjë të pushkatuar real politik. Ose, kujt nuk i duket i bukur pluralizmi politik në vitin 1943, për ti dhënë dhe Ballit ca djem me vete, se, mirë në fitonte partia Komuniste, po në fitonte Partia e Ballit (se lufta një ditë do pushonte), kush do ti ndihmonte djemtë e fshatit të bënin përpjetë ? Kujt nuk do ti pëlqente mençuria se po të ishte aq i mirë komunizmi sa e bënin disa djem në vitet 50-të, do ta kishte marrë Inglitera e Amerika dhe nuk do ta linin ta merrte Shqipëria e vogël ? A nuk është kuptimplote ideja filozofike popullore se shkolla është furrë dhe furra-shkollë, që brumin e misrit ta pjek, por nuk ta kthen dot në brumë gruri, ashtu si brumin e grurit nuk ta kthen dot në bukë misri, por veç ta pjek ? Po vjershat e Isuf Avrecit e bejtet e shumë fteriotëve a nuk shprehin mençuri në pjesën e tokës sonë, Fterrë ?

¶¶¶

Mbi bazën e këtij brumi, brumit të grurit dhe jo brumit të misrit, mbi bazën e aftësive psikike, mbi bazën e mençurisë nxitëse të Nënave tona e Baballarëve tanë, mbi bazën e sedrës për të ecur përpara, mbi bazën e zgjuarsisë natyrore, mbi bazën e traditës arsimdashëse të fshatit, mbi bazën e vullnetit të fortë të secilit fteriot e të mbështetjes e ndihmës morale për njëri-tjetrin dhe të shfrytëzimit të kushteve të zhvillimit të shoqërisë, shumë fteriotë kanë kultivuar veten, janë shkolluar, janë bërë me dije intelektuale, me aftësi krijuese e aftësi shkencore.

Ndër të parët fteriotë me dije intelektuale është i përmenduri Mulla Lazo Fterra, i cili, në vitet 40-të të shekullit 19-të, ka qenë dhe këshilltar e sekretar i Zenel Gjolekës, veçanërisht në kohën e organizimit dhe zhvillimit të Kryengritjes së Tanzimatit. Në shekullin e kaluar bijtë e fshatit tonë u kultivuan në mënyrë të veçantë, duke shkuar në kurbet, veçanërisht nëpër shkolla, kryesisht për hoxhë e kadi (juristë). Nuk dimë me saktësi kush ka qenë i pari, por një gjë është e njohur: gati për çdo derë kishte një njeri në kurbet.

Është kuptimplotë dialogu i njohur: Nga je ti ? Qenke nga fshati: 80 shtëpi 100 hoxhë. Nuk dimë kush është goja e parë që e ka formuluar këtë ide, por e saktë është që kjo thënie proverbiale është transmetuar nga brezi në brez, madje tek njerëz të ditur në Kurvelesh e Bregdet e në gjithë Labërinë. Kjo sepse bij të Fterrës sonë kanë shërbyer si hoxhë, duke përhapur dijen e kohës në fshatra e krahina të ndryshme, veçanërisht në zonën myslimane Delvinë-Gjirokastër e gjer në Vlorë, kryesisht në fshatra. Hoxhët, veçanërisht në fundin e shekullit të kaluar dhe në fillimet e këtij shekulli, përfaqësonin njerëzit e ditur, ata ishin mësuesit dhe patriotët e asaj kohe. Kanë lënë emër rreth 30-40 hoxhë të tillë fteriotë. Ndër të parët e më i njohuri mbahet Isa Hizmo, i cili në periudhën e Lidhjes së Prizrenit, ka

qenë hoxhë i Sulltanatit të Perandorisë Osmane, madje sipas gojës së besueshme në breza, ka qenë dhe profesor e dekan i fakultetit teologji-drejtësi, kur Hasan Tasini ishte rektor Universiteti në kryeqytetin e Perandorisë.

Kanë qenë të njohur: Brahim Hizmo, si përkthyes i arabishtes, dhe si juristë kanë qenë Omer Korkuti, Xhafer Xhama e deri më i fundit hoxhë e kadi me emër Hivzi Bezhani, që mbaroi Universitetin në Stamboll në 1908-ën, si dhe ushtaraku i lartë Mahmut Elezi e mjeku veteriner Shefqet Xhama, e të tjerë.

¶¶¶

Në gjysmën e parë të këtij shekulli fteriotët vazhduan kryesisht traditën e nëpunësisë e të mësuesisë, tashmë jo më hoxhë të arabishtes, por si mësues të gjuhës shqipe. Brezi i parë i këtyre mësuesve në vitet 1910 e këtej, ishin Selim Gjonika e Neim Zani, Lame Xhama e Xhevdet Kofina, Hiqmet Shehu e Safet Kofina, e deri tek Tare Braho me të tjerë, që mbeten të nderuar, jo vetëm në Fterrën tonë, por dhe më gjerë, deri në nivel krahinor e kombëtar. Lame Xhama e Xhevdet Kofina u bënë Mësues i Popullit, ndërsa 5-6 të tjerë janë Mësues të Merituar.

Mund të duket e pabesueshme, që, nga një fshat i vogël, i cili pothuajse nuk i ka kaluar të 100 shtëpitë, në një periudhë 60-70 vjeçare të këtij shekulli, të kenë mbaruar shkollat e larta rreth 300 bij e bija fteriotë. I bie mesatarisht, që në çdo familje aktive të jenë 1-2 vetë me arsim të lartë. Rreth 60% e fteriotëve, nën moshën 60 vjeç, janë me arsim të mesëm e të lartë dhe vetëm 30-40 % janë me arsim fillor e 7-8 vjeçar. Këta janë tregues maksimalë në raport me numrin e popullsisë së fshatit tonë. Këto janë dhe vitet kur ne kemi patur zhvillimin më të madh

cilësor e sasior. Kështu, nga Fterra jonë dhe bij të fteriotëve tanë, janë mbi 110 mësues e pedagogë. Tre të katërtat e tyre janë me arsim të lartë, 15% e tyre janë përgatitur si mësues përpara vitit 1940. Dhe mbi 50 vetë janë me tituj e grada shkencore, janë studiues e specialistë me emër.

Për nga numri, pas mësuesisë, vendin e dytë e zënë ata që kanë mbaruar për inxhinieri; të tretin për ushtarakë, duke përfshirë këtu dhe ata që kanë dalë nga Lufta Antifashiste NÇL. Për nga cilësia, vend të shquar zënë mësuesit, juristët e mjekët. Të njohur janë dhe 10 fteriotë në fushën e artit, letërsisë e gazetarisë. Në fakt nuk ka degë të Universitetit    që    të   mos   e   kenë mbaruar 2-3 a më shumë fteriotë. Pesë bij të Fterrës sonë kanë arritur të fitojnë titullin e lartë: Profesor, të cilët nuk janë pak për një fshat të vogël, siç është Fterra jonë. Profesor Ismet Elezi nga njeriu i Fterrës arriti të radhitet përkrah 2000 shkencëtarëve të botës të këtij shekulli, në vitin 1998. Profesor Besim Elezi është cilësuar Yll i kirurgjisë shqiptare. Profesor Muzafer Korkuti konsiderohet si arkeolog i shquar i vendit tonë. Sezai Braho, si profesori më i mirë i farmakologjisë në mjekësi. Dhe Hamlet Bezhani, si profesor cilësor i gjuhës gjermane e angleze. Është e udhës të përmend këtu Shefki Mitën, që ka qenë pedagog i filozofisë në Filadelfia të SHBA-së dhe përkthyesin nga shqipja në gjuhën amerikane Fiqret Fterrën, që jetoi e punoi në SHBA për rreth 40 vjet.

Me tituj e grada të tjera shkencore janë: Jakup Mato në art e letërsi, Mukadez Ruka në gjuhën

ruse, Zeko Braho në historinë e arsimit, Hamza Memi e Edip Bezhani ,Maks Memi e Fejzi Hizmo në mjeksi, Zaçe Malaj në veterinari, Vehap Bezhani në gjeologji, Kudret Mita në ushtri, Ejup Mita e Sulejman Haxhiu në agronomi, e të tjerë.

Shquhen dhe jo pak studjues e specialistë apo menazherë në drejtim, si juristi me emer Nafiz Bezhani, shkrimtari për fëmijë Mësues i merituar e gazetari Bardhyl Xhama, poetët Vullnet, Sulejman e Agim Mato, dramaturgët e njëherazi dhe artistë Sheri Mita e Ilir Bezhani, mjeku endocrinolog Peti Zeneli, mjekia okuliste Elvira Kofina, mjeku

psikiatër Lek Xhama, gazetarja Liri Fterra e gazetari televiziv Xhemal Mato, muzikanti Zamir Brinja,  ekonomisti me emër në tregti Agron Xhama, gjeologu Rexho Kurupi,  farmacistja Naze Hizmo, njohësi i problemeve të naftës, të tregtisë e diplomacisë Dilaver Shkurti, inxhinieri elektronik Agim Kofina, ushtarakët me emër Mehmet Dusha e Halit Zhupa, Bajram Sadiku, Pasho Zhupa, Arjan Mërkuri e të tjerë specialistë të fushave të ndryshme.

Me dinjitet e aftësi, me korrektësi e mirësi kanë punuar jo pak fteriotë në administratën e lartë e të mesme të shtetit dhe përpara 1912-ës, dhe në vitet 20-30, që nga Jaho Mato e Tasin Elezi, Qemal Mehmeti e

Demir Shkurti dhe në vitet 40-të e këtej si Safet Memi e Refik Bezhani, Rait Braho e Safet Gjoni, Nail Bezhani e Begdash Gëdo me shumë të tjerë, deri tek më të rinjtë në vitet 60-90-të e në vazhdim, të cilëve u kërkojmë ndjesë se nuk mundemi ti përmendim emër më emër në këtë kumtim.

Dija i ka bërë fteriotët, që në punë e në jetë të shikojnë anët e mira e përparimtare tek njëri-tjetri e tek njerëzit në përgjithësi, të shikojnë pikat që bashkojnë e jo ato që ndajnë. Ndaj fteriotët, dhe në marrëdhënie me fshatrat fqinjë, kanë thënë e thonë lumi na bashkon e nuk na ndan, mali na lidh e nuk na zgjidh, qafa na afron e nuk na largon. Kjo logjikë do çmuar, se mendimi i njeriut të ditur nuk krahasohet dot me mendimet e qindra injorantëve. Dituria e çon përpara shoqërinë, injoranca e fyen, e vret. Dija të bën të ekuilibruar e të matur, kurse padija të bën sektar, ekstremist, nihilist, radikal. Dija të bën të civilizuar e tolerant, kurse padija të bën kërcënues e imponues, si në raportet familjare dhe në raportet politike e sociale e me kolegët e punës. Ka një mençuri që thotë: gruaja stoliset përpara pasqyrës, ndërsa njeriu stoliset në rrugën e dijes.Dija e jo pak fteriotëve është bërë pasuri për shoqërinë. Thelbi i diturisë së profesorëve fteriotë citohet në universitetet shqiptare e në disa universitete në Evropë e Amerikë. Në shkollat e larta në vendin tonë kanë përhapur dituri në breza të tërë studentësh rreth 30 pedagogë e profesorë fteriotë, efektivë apo të jashtëm, madie disa kanë dhënë leksione dhe në Universitetin e Prishtinës. Fjala e tyre është bërë e dobishme për progresin. Edhe brezi i ri i sotëm po e vazhdon traditën e arsimimit. Madje, jo pak kanë shkuar për studime jashtë shtetit deri në SHBA. Sedra për tu bërë dikush është e ndjeshme.

Nga sa thamë, vëmë re se: fteriotët janë shquar veçanërisht si hoxhë e si mësues, si juristë e si mjekë, si letrarë e gjuhëtarë, deri dhe si shkencëtarë. Ndërsa në fushën politike, megjithëse përherë kanë mbështetur progresin, në të gjitha pikat kulmore të historisë në këta dy shekuj, 1847, 1878, 1912, 1920, 1924, 1940-44, dhe në kthesën e madhe në vitet 90-të, përsëri nuk janë shquar për kryepolitikanë. Kjo e ka arsyen te koncepti i fteriotëve për politikën e tek mendimi se kolltukun mund të ta marrin, por jo diturinë e fituar. Fteriotët kanë marrë vlerë nga vlera e Fterrës sonë, gjithmonë me emër të mirë, por njëherazi edhe fteriotët i kanë dhënë vlerë Fterrës, madje i kanë dhënë vlerë dhe krahinës e deri ne nivel shtetëror e kombëtar. Tradita jonë përcjell mesazhin, veçanërisht për brezin e ri, që të mësojë ca më shumë nga libri, se motori i lëvizjes së shoqërisë është dija. Gjithashtu, duke vërejtur veprimtarinë e bijve tanë, del se kultura fitohet e akumulohet në fëmini e në rini, aplikohet në moshën e pjekurisë dhe transmetohet në moshën e tretë. Në qoftë se Fterra

jonë është bërë e njohur deri në gojën e njerëzve të ditur, si bie fjala, në mendjen e Fan Nolit apo tek mendja e shumë burrave të ditur të Shqipërisë në të gjitha periudhat, kjo meritë i përket dhe njohjes së bijve me kulturë të fteriotëve tanë. Një përfundim tjetër është se fteriotët dijen nuk e kanë blerë, por e kanë fituar me vullnet e me forcat vetjake, duke studjuar librin në shkollë e në jetë e duke u saktësuar në procesin e të shkruarit.

Tabloja që dhamë në këtë kumtim vërteton se në Fterrën tonë, megjithëse dituria e trimëria kanë ecur bashkë e nuk mund të veçohen, por po ti vendosësh ato në balancë, tek fteriotët dallon se balanca anon dukshëm nga ana e dijes, nga arsimi e kultura. Del, gjithashtu, se fteriotët e kanë dashuruar dijen dhe për të jetuar më mirë, por jo me smirën për t’ia bërë vetes me sy, sepse i dituri e kupton më mirë se kushdo tjetër, që, më shumë nuk di, sesa di. Pra, tradita jonë më e bukur është: pikërisht tradita e punës për të fituar dije, arsim e kulturë. Edhe botimi i gazetës Fterra jonë e përdymuajshme, prej gati dy vjetësh, është shprehje e kulturës dhe dashurisë për Fterrën, e njohur gati në të gjithë vendin si fshat i vogël,por me arsimdashje të madhe.

Përfundimisht, mund të themi se emri i fituar me dije dhe aftësi është më jetëgjatë se emri i fituar me çdo pozitë tjetër. Dija është udhërrëfyese në punë e në jetë, me të i shërben vetes e të tjerëve; dija bën që të mos humbasë emri, por të përcillet brez pas brezi. Dija të bën të virtytshëm e të mban larg së keqes. Ndaj dhe fteriotët tanë kanë ditur të përballojnë çdo kohë, sado të vështirë, me urtësi e mirësi, duke bërë gjithmonë një jetë të pastër e të drejtë, si me veten dhe me të tjerët, duke nderuar njeriun e duke respektuar ligjin.

        Ju faleminderit për vëmendjen.

                                                                                                                 Guro ZENELI

Marre nga gazeta "Fterra jone" Nr. 16 tetor, 1999

FSHATI I DITURISE

            Të gjithë ata që e njohin fshatin Fterrë, kur u paraqitet ndonjë banor i këtij fshati, shpesh shtojnë: Fshati i hoxhëve, duke kujtuar kështu një veçori kulturore të tij. Kështu është quajtur ky fshat prej kohëve që smbahen mend. Dhe ka një arsyë të vërtetë që ky fshat i vogël, që asnjëherë nuk i kaloi të njëqind shtëpitë, të quhet Fshati i hoxhëve. Prej tij, vetëm ata që ruhen në kujtesë të banorëve janë disa dhjetra. Që nga fundi i shekullit të nëntëmbëdhjetë e deri në mesin e shekullit  njëzetë numërohen rreth 40 nga ky fshat. Dhe shërbyen si hoxhë në dhjetra fshatra të Shqipërisë jugë-perëndimore. Janë të rralla fshatrat e rrethit të Vlorës (sidomos të zonës së gjerë të Lumit të Vlorës), si dhe të shumtë fshatrat e tjera të besimit mysliman të rrethit të Sarandës etj., ku të mos kenë shërbyer klerikë nga ky fshat.

            Këta klerikë që kryenin shërbesat e hoxhës kishin mbaruar shkollat e mesme (medrese), madje edhe të larta. U arsimuan në disa nga qytetet e njohura e të zhvilluara të Perandorisë, si në Janinë, Delvinë, Filat, madje edhe në Stamboll e vende të tjera. Isa Hizmo thuhet se pati studiuar në Arabinë Saudite. Ky u bë i shquar, kujtesa e popullit e ruan edhe si njeri që falte në xhami Sulltanin dhe si hoxhë oborri. Në të vërtetë e dokumentuar është se ai ishte dekan i një universiteti në Stamboll. Dhe sot ruhet në familje të bashkëfshatarëve tanë ndonjë diplomë me firmën e tij. (Hoxha i Fterrës, që shërbeu deri në vitin 1960, kishte diplomë të fimosur prej tij si dekan). Isai lindi në Fterrë rreth viteve 1850. Fillimisht mori mësimet e para në xhaminë e fshatit. Xhaxhai i tij, Mustafa Hizmo, - shkruan një pasardhës i tij në gazetën "Fterra jonë" , - që ushtronte detyrën e hoxhës në Delvinë dhe Janinë, e mori me veteMë vonë ai vazhdoi studimet në Universitetin e Stambollit, në fakultetin teologji-drejtësi, të cilën e përfundoi me rezultate të shkëlqyera. Në vitin 1878 u caktua me detyrën e dekanit në këtë fakultet. Ai përdorte edhe mbiemrin Shefki Fterra, ose Gjirokastriti; thuhet se shefki ishte një titull që iu dha. Duket se ai ndihmoi shumë bashkëfshatarë të tij (dhe bashkëatdhetarë) të vazhdonin në Stamboll shkolla të ndryshme, shumë prej të cilëve edhe për hoxhë.

            Hoxhët e Fterrës, ata që ruhen në kujtesën e bashkëfshatarëve ende qartë, mund të ndahen në dy grupe: ata më të hershmit të shekullit të nëntëmbëdhjetë  (1840-1900) dhe ata që kanë shërbyer gjatë shekullit të 20-të. Nga grupi i parë njohim pak dhe nuk ka shumë të dhëna për ta. Nga periudhat më të hershmë mbahen mend, veçanërisht Isa Hizmo. Mulla Lazo Kofina  përmendet në këngët popullore, kushtuar ngjarjev të viteve 1840. Mustafa Hizmo, në mesin e shekullit të 19-të  punoi si hoxhë në Delvinë e Janinë. Nuk është e qartë në se ky e çeli i pari rrugën për vargun e gjatë të djemve fteriotë që do të studionin për hoxhë apo ndonjë tjetër. Deri sa ai kishte arritur të bëhej hoxhë në disa qytete të rëndësishme të perandorisë turke, merret me mend se para tij ka patur një traditë më të hershme si fshat në këtë fushë. Në gjysmën e dytë të shekullit të 19-të ushtroi detyrën e hoxhës Laze Çipi. Po në këtë periudhë përmenden si hoxhë të njohur Hasan Hizmo dhe Iliaz Mita. Thuhet se Hasani pati studiuar në një shkollë me njerin nga familjet turke Inionu, që më vonë pati detyra të rëndësishme shtetërore. Duhet përmendur këtu se disa nga ata që shërbyen si hoxhë patën mbaruar edhe shkolla të profileve të tjera dhe natyrisht kishin studiuar edhe teologji. Gjysmën e dytë të shekullit 19-të shërbeu si hoxhë në Filat dhe në Janinë dhe në pleqëri të thellë edhe në fshatin e vet, Jakup Mato. Tradita vazhdoi deri në fillimet e shekullit 20-të.

            Hoxha i fshatit Fterrë Hivzi Bezhani, që ushtroi detyrën e klerikut deri në vitin 1960, ishte diplomuar për drejtësi dhe teologji në Stamboll.

            Gjatë shekullit të 20-të, kryesisht në gjysmën e parë, nga ky fshat, kryen detyrën e hoxhës një numër i madh burrash, sidomos po të kemi parasysh se kemi të bëjme me një fshat të vogël. Këta klerikë myslimanë mbuluan një numër të madh fshatrash e qytetesh, madje zona e krahina të tëra dhe për disa breza radhazi, ose në vazhdimësi, duke ia lënë këtë detyrë bashkëfshatarëve të tyre. Kudo përhapën kulturën e kohës. Ishin njëkohësisht përçues të dijes, të rregullave të mirësjelljes, përçues të kulturës fetare. Deri vonë pleqtë e fshatit, krahas të falave, sureve, recitonin me pasion poezi të autorëve të vendeve arabe, përmendnin proverba e fjalë të urta arabisht. Dhe nga të dhëna të shumta këta klerikë myslimanë kujtohen me respekt nga banorët e fshatrave ku shërbyen Ishin njerëz të urtë, shembull të njerëzve të sjellshëm, të ditur e të devotshëm.

Hoxhët e Fterrës kanë shërbyer për një kohë mjaft të gjatë në shumë krahina. Më shumë kanë shërbyer në fshatrat e Vlorës. Po ashtu, në disa fshatra kanë shërbyer nëri pas tjetrit hoxhë nga Fterra. Disa fise, si Mita, Hizmo, Mato etj. kanë nxjerrë disa hoxhë dhe këtë e kanë vazhduar brez pas brezi për një kohë të gjatë.Në kohën tonë ka studiuar në shkollë të mesme në Shkup Artur Malo. Dhe tani Edvin Ruko vazhdon studimet për drejtësi dhe teologji në Arabinë Saudite.   

                                      As.Prof.Dr. Jakup Mato

Marre nga gazeta "Fterra jone"