NJË VËSHTRIM NË POPULLSINË E FTERRËS

Fteriotët sot janë rreth 430 familje dhe mbi 2000 frymë

            Fterra  është fshat i vjetër.  Në dokumentet që njihen deri sot, përmendet në vitin 1431 si fshat i nahies së Sopotit me 12 hanë (familje të mëdha e në gjendje relativisht të mirë ekonomike). Gradualisht popullsia e fshatit erdhi duke u shtuar. Në fillimet e këtij shekulli familjet e fshatit kane varijuar nga 80 deri 100 familje dhe në në dhjetor 1944 në Fterrë kishte gjithsej 116 familje që banonin në fshat, 10 që banonin jashtë fshatit  dhe  8 që banonin jashtë Shqipërisë.

            Nga një evidentim që kemi bërë del se fteriotët përbëjnë sot rreth 430 familje dhe mbi 2000 frymë . Ky  evidentim ka qëllin kryesor që të njihemi më mirë me të afërmit, fisin dhe  gjithë bashkëfshatarët kudo që janë.

            Në këto 50 vjetët e fundit ka një rritje të theksuar natyrore, por ka edhe lëvizje e largime, sidomos nga fshati në qytet.

            Ndër shkaqet më kryesore të largimit nga fshati, mund të përmendim : a) fshati nuk ka kushte te favorshme për zhvillimin e ekonomisë, veçanërisht të bujqësisë; b) fteriotët, duke njohur edhe kurbetin, kanë aspiruar gjithënjë për një jetë më të mirë; c) arsimimi ka qenë një përparësi e gjithë edukimit të bashkëfshatarëve dhe mbas mbarimit të shkollave ata kanë punuar në vende të ndryshme brenda e jashtë Shqipërisë; ç) sedra, në kuptimin e mirë të fjalës, ka bërë që shumë bashkëfshatarë, duke ndjekur shembëllin e atyre që jetonin më mirë, të ngulmojnë për të ndjekur rrugën e tyre. Një ndihmesë të veçantë për këtë dhanë edhe bijtë e fshatit që tërhoqën shumë bashkëfshatarë, në kurbet nga fundi i shekullit të kaluar e fillim të këtij shekulli, dhe në qytete të  ndryshme të Shqipërisë në vitet pas çlirimit.

            Fterra, megjithëse një fshat i bukur, është i varfër dhe nuk mban dot shumë familje. Kjo ka qënë arsyeja kryesore që vazhdimisht bashkëfshatarët janë detyruar të ikin nga fshati

             Në vitet para çlirimit kishte dy lloj kurbeti, njëri larg Shqipërisë, kryesisht në Turqi. Tjetri jashtë Fterrës, në qytete të ndryshme, me nëpunësi e punë të tjera që servirte koha.Këta nuk ishin pak,ishin rreth 30 veta, midis të cilëvë edhe mjaft intelektualë ,që kanë luajtur një rol të rëndësishëm në rritjen e nivelit të arsimit, të kulturës e të mënyrës së jetës  së fteriotëve. Karakteristika e asaj periudhe ishte që burrat shkonin ku të gjenin punë dhe familjet jetonin në fshat. Pas çlirimit, sidomos pas viteve 50, ata që ishin në qytete filluan në masë të marrin edhe familjet. Shumë familje  që ikën nga fshati në vitet 50 erdhën në Kombinatin e Tekstilit në Tiranë ku jetojnë edhe sot, e ku me të drejtë thuhet se ka një Fterrë të dytë, falë kujdesit të veçantë të bijve të Fterrës,që kane ndihmuar njëri-tjetrin.      
           Tjetër arsye e largimit nga fshati, ka qenë edhe arsimimi. Mjaft bashkëfshatarë, të cilët mbaruan shkolla u emëruan në punëra në rrethe të ndryshme të vendit si në arsim, shëndëtësi, ushtri, në sektorët e ekonomisë e gjektë, sidomos në vitet 1950-1990. Edhe ata nuk ishin pak .Kjo ishte dhe mundësia më e mirë  në ato vite për të ikur nga fshati e për tu sistemuar diku më mirë. Në këtë periudhë kanë ikur nga fshati kryesisht të rinj, të cilët me kohë krijuan familjet e tyre. Familje nga fshati janë larguar shumë pak, mbasi, siç dihet, kishte disa pengesa nga ligjet e kohës.

            Përqëndrimet më të mëdha të fteriotëve kanë qenë e janë në Tiranë, Sarandë e Vlorë, por ndërsa deri në vitin 1960 shkonin më shumë në Vlorë, sepse atje ishte edhe qëndra e rrethit, pas vitit 1960 fillojnë të shkojnë më shumë në Sarandë, ku nga 2-3 familje që kishte në fillim të viteve 50, ato në fund të vitit 1960 arritën rreth 25 dhe sot janë mbi 80. E kundërta ndodh në Vlorë, nga ku ka largime në drejtim të Tiranës, sidomos këto vitet e fundit.

            Pas viti 1991 fenomeni i largimit të familjeve nga fshati u bë masiv, si për shkaqe ekonomike e një jetë më të mirë, ashtu edhe nga mundësitë që u krijuan për levizjen e lirë të popullsisë. Në këto 6-7 vjetët e fundit jane larguar nga Fterra rreth 40 përqind e familjeve, të cilat kryesisht jane vendosur në  qytetin e Sarandës e në afërsi.    
Familjet që kanë banuar në Fterrë në vite të ndryshme na paraqiten në grafik:

     Siç del nga këto të dhëna, në Fterrë gjatë viteve 1960 deri 1990, është mbajtur pothuajse i njëjti numër familjesh, për shkak të ikjes së familjeve të reja  nga fshati.

            Kurbeti ka qenë plagë e vjetër e Fterrës, si ai i herëshmi, aq më tepër ai i riu. Një numër jo i vogël fteriotë kanë emigruar në Turqi shumë herët, (përqëndruar më tepër në Stamboll  e Izmir). Kemi të dhëna që kurbeti ka filluar nga fundi i vitit 1700, por ka shumë mundësi të jëtë më i hershëm. Disa bashkëfshatarë shkuan në shkollat turke dhe atje jetuan e punuan në punëra të ndryshme, deri edhe personalitete të Universitetit perandorak. Megjithëse nuk kemi shifra të sakta, por nga të dhënat e grumbullura del se në Turqi jetojnë rreth 30 familje me orgjinë nga Fterra, që pak lidhje mbajnë me të afërmit e tyre në Shqipëri. Disa  familje janë asimiluar , kanë ndërruar mbiemrat dhe nuk dinë gjuhen shqipe. Ndër fiset që kanë patur më shumë në kurbet në atë kohë janë Xhama, Hizmo, Mërkuri, Korkuti, Zani, e të tjerë.

 Mbas vitit 1991 kur u hapën kufijtë, ikën edhe mjaftë familj fteriote si dhe shumë individë të veçantë, sidomos në Greqi e Itali. Ka fteriotë me gjithë familjet e tyre që kanë shkuar e jetojnë përgjithmonë  edhe në Amerikë, Kanada, Gjermani, Austri, etj. Gjithë familjet fteriote që janë në emigracion  sot llogariten rreth 90 dhe me rreth 380 frymë. Nga këto më shumë se gjysmat janë në Greqi. Duhet thënë se ka mjaft lëvizje emigrantësh dhe të familjeve të tyre sidomos në Greqi dhe Itali, prandaj edhe numri i tyre paraqitet i përafërt dhe si vendbanim është marrë vendbanimi i përhershëm  në Shqipëri.

            Për të pasë një ide më të qartë se ku janë përqëndruar fteriotët me banim po japin një grafik analitik Familja fteriote karakterizohet nga familja e re në moshë e në përmbajtje. Sot janë të rralla rastet, e mund të themi se nuk ka as në fshat, dy kurorë brenda në një familje. Sekush ka familjen dhe shtëpinë e tij. Kështu ka qenë tradita edhe më parë: rriteshin fëmijët, ndaheshin nga njëri tjetri dhe krijonin familjet e tyre. Sot në mbi 400 familje vetëm 7 janë me mbi 7 persona, kurse  familjet me një frymë përbëjnë më pak se 2 përqind të të gjitha familjeve fteriote.

         Përbërja e familjeve sipa frymëve është  : familje me një frymë 26, familje me dy frymë 49, familje me tre frymë 86, familje me katër frymë 161, familje me pesë frymë 72, familje me gjashtë frymë 25, familje mbi 7 frymë 7.

            Pra, ajo që e karaketrizon familjen, është se kemi të bëjme me familje te reja që vërtitet nga 3-5 persona dhe me kryefamiljarë deri 40 vjeç, çka tregon se po rritet një brez i ri fteriotësh, të cilët sigurisht, do të bëjnë më shumë nga brezi ynë për vete, për familjen dhe për fshatin.

            Fterra ka  gjithësej 38 mbiemra familjesh. Nga të dhënat e grumbulluara del se më shumë janë: Shkurtaj 56 familje, Brinja 34 familje, Gjoni 33 familje, Zhupa 30 familje, Mehmeti 23 familje, Bezhanaj 18 familje dhe pastaj me radhë Hizmaj, Dautaj, Mitaj, etj.

            Sot në Fterrë nuk banon asnjë familje nga këto mbiemra : Bezhani, Braho, Çallo, Çeli, Dusha, Elezi, Gëdo, Haderi, Korkuti, Mato, Memi, Mërkuri, Mita, Ruko, Sadikaj, Shehu, Xhama dhe Zeneli. Disa nga familjet fteriote, për shkak se nuk kanë lënë trashëgimtarë  meshkuj, gradualisht janë fikur. Kështu mund të përmendim Kondi, Çipa, Gjonika, Trako, Gjoni (është një fis tjetër që nuk ka të bëjë me këta Gjonaj që kemi), Seferaj, Goxhaj, Cocaj, Luçi, por ato duhet të jenë më shumë po të kemi parasysh se në fshat përdoren edhe shumë emra të tjerë vendesh, arash, etj, që nga fisi i tyre nuk ka trashëgimtar

                                                                                                                            Agron Xhama

DISA FISE E MBIEMRA QË KANË JETUAR NË FTERRË, POR QË SOT NUK  EGZISTOJNË MË.

Për përbërjen e fiseve dhe familjeve të Fterrës të dhëna ekzakte nuk kemi, për arsye të mungesës së dokumenteve dhe të historikut për  prejardhjen e zhvillimeve historike e demografike që kanë ndodhur në Fterrë qysh në kohërat e më përparme deri në ditët tona.  Sipas njohurive që kemi, nga tregimet e të parëve dhe njerëzve të moshuar që jetojnë akoma, si dhe në bazë të një verifikimi që i kemi bërë këtij problemi dhe disa përllogaritjeve, sot Fterra përbëhet nga rreth 500 familje me mbi 2300 frymë. Përqendrimet më të mëdha të fteriotëve, përveç Fterrës,  kanë qenë dhe janë në Tiranë, Sarandë, Vlorë etj. Rreth 30 për qind e familjeve janë në emigracion kryesisht në Greqi, Itali, Gjermani e deri në Amerikë e Kanada. Në Fterrë sot banojnë vetëm 40 familje, nga të cilat me moshë të re e të aftë për punë janë 23 familje. Në Fterrë aktualisht  sot banojnë 16 fise ose mbiemra  nga  36 mbiemra ose fise që ka  aktualisht fshati ynë. Konkretisht në Fterrë sot banojnë familjet me këta mbiemra; Avreci, Brinja, Dauti, Dhuli, Haxhiu, Hadushi, Gjoni, Kurupi, Kofina, Lona, Malo, Mehmeti, Maçi, Shkurti, Zani dhe Zhupa. Ky numër i vogël mbiemrash vjen për shkak të traditës fteriote që nuk e ndryshojnë mbiemrin, siç është vepruar në shumë fshatra të Labërisë. Sot janë 20 fise ose mbiemra që nuk kanë banorë në Fterrë për arsye se janë larguar e banojnë në qytetet që përmendëm më lart, por edhe në shtete të tjera, sikurse mund të përmendim fiset apo mbiemrat: Abazi, Bezhani, Braho, Çeli, Çallo, Dusha, Elezi, Gëdo, Haderi, Hizmo, Korkuti, Memi, Mita, Mërkuri, Mato, Ruka,  Sadikaj (Qyqja), Shehu, Xhama dhe Zeneli.

 Por në Fterrë ka pasur edhe shumë fise të tjerë që  nuk ekzistojnë më dhe pikërisht ky është objekti kryesor i këtij shkrimi.

Sikurse kemi mësuar prej më të moshuarve, në Fterrë të paktën deri në dy, tre e katër breza përpara brezit tonë, kanë jetuar edhe shumë fise të tjerë të cilët sot nuk ekzistojnë më, ose sikurse themi në Fterrë, janë shuar. Kryesisht për arsye të mos lindjes së fëmijëve të gjinisë mashkullore, që kishin “privilegjin” për të trashëguar mbiemrin e fisit. Megjithëse janë shuar jo pak fise, emrat, apo më mirë të themi, mbiemrat e tyre jo vetëm që mbahen mend, por edhe përdoren akoma kur flasim për historikun e familjeve fteriote, për ngjarje e fakte që kanë ndodhur në kohë të ndryshme, për emrat e vendeve apo arave etj. Mendojmë se është me vlerë të dihen e të shkruhet edhe për fiset që kanë  jetuar në Fterrë.  Me interes dhe vlera do të ketë ky shkrim për fteriotët e  këtij brezi, por ndoshta më shumë për brezat që do të vijnë. Pra, me këtë rast rifreskojmë memorien për brezat e fiset që nuk janë më, por njëkohësisht  shprehim në një farë mënyre edhe respektin për ato fise që janë shuar. Për të marrë një informacion sa më të gjerë për këtë problem, herë pas here kemi biseduar  me më të moshuarit e Fterrës, si me të ndjerët Qazo Gjoni, Xhevit Zhupa, Razie Dusha dhe me  Rabo Bezhanen, Manushe Kurupin, Liri Shkurtin, etj. Për disa nga këto fise, që sot nuk  kanë trashëgimtarë, kemi sistemuar këto shënime:

Fisi i Gaxhajve, fis që i kanë pasur ndërtuar shtëpitë dhe kanë banuar në vendin e quajtur “Hunda e Hadushe”. Bija e fundit e këtij fisi ka qenë Hava Gaxhja e cila ka qenë e ëma e të ndjerit Belul Brinja. Arat apo koshtrat i kanë pasur në fund të Gjilazrit, përballë përroit të Gjoplakës dhe në Xhinga.

Fisi i Cocajve, fis i cili gjithashtu i ka pasur shtëpitë dhe kanë jetuar po në Hundën e Hadushe. Mashkulli i fundit i këtij fisi ka qenë Muhamet Cocaj, babai i Hava Coces dhe Merjo Coces. Hava Cocja ka qenë e ëma e të ndjerit Muharren Mërkuri, babait të Zyrasë, Bekimit dhe Kujtim Mërkurit.  Merjo Cocja  ka qenë e ëma e Shelqo Gjonit ose gjyshja e Safet Gjonit dhe Qenan Gjonit.

Fisi i Beqajve, fis i cili ka banuar midis bregut të Lleshe dhe hundës së Hadushe, pas Majës së Varrit ku deri vonë kanë qenë kasollet bagëtive të Mustafa Shkurtit dhe Qerim Dautit.  I fundit mashkull i këtij fisi ka qenë Muço Beqo. Arat i kanë pasur mbi koshtrat e Xharre dhe në Gjinali, ku edhe sot quhet shkalla e Beqajve.

Fisi i  Trakajve, i fundit mashkull i këtij fisi ka qenë Husni Trakua, ndërsa nga bijat kanë qenë dy vajzat e tij  Bejxhe e Hize Trakja. Bejxheja ka qenë  e shoqja e Safet Kofinës, babait të Sezaiut dhe Elvirës ndërsa Hizja ka qenë e gruaja e Sejfulla Zenelit i cili ka banuar në Borsh, babai i Braho e Abaz Zenelit (në Borsh ata kanë përdorë e janë njohur me mbiemrin Lleshi). Trakajt shtëpitë i kanë pasur në bregun e Lleshe ku ka banuar për  një kohë të gjatë familja e Sulo Hizmos, në të cilën aktualisht banon Mufit Haxhiu. Arat i kanë pasur në lumra, ku edhe sot quhen ”Arat e Trake”.

Fisi i Kondajve, mashkulli i fundit i këtij fisi ka qenë Shaban Kondi i cili ka pasur grua Fato Mehmeten, por që nuk kanë pasur fëmijë. Bija e fundit e këtij fisi ka qenë e  motra e Shabanit, Salihe Kondja. Shtëpitë dhe arat ky fis i ka pasur poshtë shtëpive të Zane, ku aktualisht sot jeton i biri i Neimit, Sulo Zani. 

Fisi i Çipajve, i fundit mashkull nga ky fis ka qenë Laze Çipi, babai i të ndjerës Gjulza Çipja e ëma e Parisit, Jetores, Lines, Pasorit dhe Natashës. Lazja ka patur grua Xheko Dushën e bija e Mato Dushës  dhe motra nga babai e Gëzim Dushës. Shtëpitë i kanë pasur në krah të shtëpive të Kondajve, poshtë qafës së kadrëmit, nën shtëpinë e Zane.

Fisi i Gjonike, ka qenë i përbërë nga tre vëllezër, Islami,  Ferhati, dhe Selim Gjonika. I fundit mashkull i këtij fisi ka qenë Hidajet Gjonika i biri i Selim Gjonikës, bashkëshorti i Xhevo Gjonikes (Kofina)   dhe babai i  Liri Gjonikes e cila jeton akoma. Shtëpitë dhe koshtrat i kanë pasur tek qafa e xhamisë, poshtë shtëpive të Shehe, sot poshtë shkollës tetëvjeçare të Fterrës. Arat i kanë pasur poshtë shtëpisë, në shkallën e Peçe, në Zhupaj, në Xhinga, në Gjishtire, etj.

Fisi i Luçajve, mashkulli i fundit i këtij fisi ka qenë Iliaz Luçi i cili ka vdekur në Selanik. Vëllain e tij Barjam Luçin e kanë vrarë në Hundën e Drërit, në mal. Bija e fundit e këtij fisi ka qenë Ilmo Luçja (Maçja), e cila ka qenë e ëma e të ndjerëve, Hanko, Gani e Idris Maçi. Liçajt shtëpitë i kanë pasur në lagjen e Gjofterre ku banon edhe sot familja e  Arif Kurupit. Sipas tregimeve, Luçajt kanë qenë gjashtë vëllezër, por të gjithë janë vrarë për shkak hasmërie. Arat e Luçe kanë qenë poshtë shtëpive të Bezhane, ku kanë qenë edhe varrezat e fisit te tyre.

 Fisi i Merajve, i fundit mashkull nga ky fis ka qenë Veip Mero  bashkëshorti i Refia Hizmes, por që Zoti dhe fati nuk ju dha fëmijë. Bija e fundit e këtij fisi ka qenë Haso Merja, e cila ka qenë e ëma e Xhekos dhe e Zenepe  Maçes, e cila ka qenë e jëma e Qazim Gjonit, babit të Pestroves, Vexhiut, Difos, Besnikut, Gjones e Gafurrit. Shtëpitë i kanë pasur në lagjen e Zhupe   dhe arat i kanë pasur në Mortovica dhe në Gomareza.

Nuk kemi shumë të dhëna për fiset Selmanaj, Peçaj, Bullaj e Seferaj. Dimë vetëm që Selmanajt shtëpitë i kanë patur mbi shtëpinë e Ali Abazit; Peçajt arat i kanë pasë poshtë shtëpisë së Gjonike dhe sot ato quhen shkallat e peçe. Kush të ketë të dhëna të tjera për këto fise, është i lutur të na i dërgojë.

Mendojmë që kjo temë të mbetet e hapur për të shkruar, korrigjuar e saktësuar ndonjë pasaktësi që mund të kemi në këtë shkrim dhe për ta pasuruar me tej sipas njohurive, tregime e gojëdhënave që mund të dinë shumë fteriotë të tjerë të cilat gazeta “Fterra jonë” do ti mirëpresë dhe do ti botojë rregullisht.

Në përfundim të këtij shkrimi, duam të shprehim një sugjerim. Me qëllim që këto fise e mbiemra të mos humbasin e harrohen, do të ishte mirë që pasardhësit e tyre, nipër e stërnipër apo mbesa e stërmbesa, të mund të pranonin vendosjen e këtyre mbiemrave njërit nga djemve të tyre me qëllim që të vazhdojë trashëgimia e jetëgjatësia e këtyre fiseve të nderuara edhe për shumë vjet e breza me radhë. Ky veprim do të ishte në radhë të parë një shenjë nderimi e respekti, por edhe një veprim i mençur për të përjetësuar mbiemrat e këtyre fiseve që sot për fatin e keq  i quajmë të “shuara”. Le t’ia lemë në dorë ndërgjegjes së mençur fteriote dhe kohës për realizimin ose mos realizimin e këtij sugjerimi.

                                              Feksor   SHKURTI

Marre nga gazeta “Fterra jone” Nr. 62 – qershor 2009